A është Islami pro jetës, pro-zgjedhjes, apo të dyja, në varësi të rrethanave? Dhe çfarë implikimesh ka përgjigjja e kësaj pyetjeje për diskursin aktual politik? Kjo ese paraqet një vështrim gjithëpërfshirës se si juristët muslimanë klasikë dhe bashkëkohorë e kanë trajtuar këtë temë në përputhje me metodat, rrethanat dhe debatet në zhvillim rreth temave të kontracepsionit dhe abortit.
Shenjtëria e Jetës në islam
Në mënyrë të ngjashme me të gjithë librat e shpallur hyjnorë, Kur’ani e shenjtëron pa mëdyshje jetën njerëzore. Vrasja e çdo personi të pafajshëm, pavarësisht moshës apo orientimit fetar, dënohet me gjuhën më të prerë: “… mos ia merrni tjetrit jetën, të cilën Allahu e ka shenjtëruar, përveçse kur e kërkon drejtësia (e ligji).”. [el-En’am (6: 151]
Në një hadith të famshëm, Profeti alejhi selam ka thënë: “Çështja e parë që do të vendoset mes njerëzve në Ditën e Gjykimit do të jenë rastet e gjakderdhjes.”
Të kesh fëmijë dhe të lutesh për udhëzimin e tyre shihet si një akt adhurimi në Islam. Kjo shprehet në lutje të shumta kuranore: “[Abrahami tha:] O Zoti im, dhuromë një fëmijë prej të mirëve.” [es-Sâffât (37): 100]
“[Zekeriah] tha: “O Zoti im! Eshtrat tashmë më janë dobësuar, koka m’u zbardh nga thinjat dhe asnjëherë nuk kam mbetur i zhgënjyer nga lutja ime për Ty, o Zoti im! Unë u frikësohem (sjelljeve të) të afërmve të mi pas meje[188], ndërsa bashkëshortja ime është beronjë; andaj, më dhuro nga ana Jote një pasardhës që të më trashëgojë mua dhe familjen e Jakubit. O Zoti im, bëje atë të pëlqyeshëm (për Ty)!” [Merjem (19: 4-6]
Për më tepër, Profeti Muhamed, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, e bëri të ndaluar praktikën e vrasjes së foshnjave femra, e cila ishte shumë e përhapur në kohën e tij, duke i recituar atij njerëz të tillë si: “Dhe kur vajza [e cila u] varros për së gjalli të pyetet për çfarë faji u vra.” [et-Tekvir (81): 8-9]
Kur’ani gjithashtu u tha atyre që vranë fëmijët e tyre nga frika e varfërisë:
“Thuaju: “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka urdhëruar Allahu: që të mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim); që të silleni mirë me prindërit; që të mos vrisni fëmijët tuaj për shkak të varfërisë, sepse Ne ju ushqejmë ju dhe ata; që të mos i afroheni veprave të turpshme, qofshin ato të hapëta apo të fshehta dhe që të mos ia merrni tjetrit jetën, të cilën Allahu e ka shenjtëruar, përveçse kur e kërkon drejtësia (e ligji).” [Al-An’am (6:151]
Kontracepsioni
Ndonëse përkufizoi shenjtërinë e jetës, ndaloi vrasjen e foshnjave dhe inkurajoi njerëzit të përqafojnë misionin e rritjes së pasardhësve të drejtë, Islami pranon se obligimi i secilit për të lindur fëmijë duke shpërfillur rrethanat e tyre është jopraktike. Me fjalë të tjera, Islami i mëson muslimanët se lindja e fëmijëve nga ata që mund t’u ofrojnë kushtet e duhura është një bekim, por gjithashtu pranon se rrethanat mund të mos e lejojnë gjithmonë këtë. Në librat klasikë të jurisprudencës islame, rrethana të tilla si aftësia e shëndetit të një gruaje për të përballuar shtatzëninë, ose jetesa e burrit për një kohë të pacaktuar larg gruas, diskutohen tërësisht në kuadër të këtij diskutimi.
Shumica dërrmuese e fukahëve (juristëve) – të mëparshëm dhe të tanishëm – mendojnë se shtyrja e përkohshme e lindjes së fëmijëve është e lejueshme në baza individuale, por jo si një ideal shoqëror i cili tejkalon inkurajimin e paracaktuar për të pasur fëmijë, të diskutuar më lart. Kjo lejueshmëri rrjedh nga fakti se Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, aprovoi ‘azl (coitus interruptus), ose tërheqjen para ejakulimit, në shumë raste, të cilat mund të gjurmohen në mbi dhjetë nga sahabët e tij. Në hadithin më të famshëm në lidhje me këtë praktikë, Xhabir b. Abdullahu (Allahu qoftë i kënaqur prej tij) thotë: “Ne praktikonim azl gjatë jetës së të Dërguarit të Allahut, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, dhe nëse do të ishte diçka e dënueshme, Kurani do të na e kishte ndaluar.”
Megjithatë, lejueshmëria e azl-it varet nga disa kushte. Disa nga këto kushte janë të diskutueshme, por më e theksuara është marrëveshja e bashkëshortëve, pasi riprodhimi është një pritshmëri martesore dhe një e drejtë e cila i takon njësoj si burrit dhe gruas. Dijetarët tradicionalë argumentuan gjithashtu se marrëveshja e ndërsjellë është e nevojshme sepse kënaqësia seksuale është një tjetër e drejtë e përbashkët martesore dhe gruaja mund të mos përjetojë kënaqësitë e marrëdhënies kur burri tërhiqet përpara ejakulimit.
Në kohët tona moderne, shumica e juristëve besojnë se kontraceptivët e sigurtë, veçanërisht ata që parandalojnë fekondimin krejtësisht, janë analoge me ‘azl-in; ato janë të lejueshme kur plotësohen kushtet dhe veçanërisht kur garantohet nga rrethana të ngutshme logjistike. Disa juristë preferojnë metoda të veçanta kontraceptive, të tilla si prezervativët dhe DIU (pajisje intrauterine), si alternativa superiore ndaj metodave të tjera të kontrollit të lindjes, të tilla si pilulat kontraceptive orale që mund të kenë më shumë efekte anësore negative në shëndetin e gruas ose ato që ndërhyjnë pas fekondimit. Kurdoherë që ndërhyrja ndodh pas fekondimit, si në mënyrë të menjëhershme, ashtu edhe para implantimit të zigotës në murin e mitrës, çështja bëhet më e diskutueshme dhe, në disa raste, mund të konsiderohet edhe si një shtatzëni e ndërprerë në mënyrë të paligjshme sipas dijetarëve muslimanë.
Aborti
Në përgjithësi, juristët myslimanë gjithmonë e kanë cilësuar fetusin si zanafillën e çmuar të jetës njerëzore. Mitra perceptohet si një enë e brishtë që mbart një shpirt unik njerëzor, dhe për këtë arsye meriton mbrojtje dhe trajtim të kujdesshëm. Kur’ani thotë:
“…dhe nuk është e lejueshme ta fshehin atë që ka krijuar Allahu në mitrën e tyre, nëse besojnë Allahun dhe Ditën e Kiametit.” [El-Bekare (2): 228]
“Mitra” është e shenjtë, ashtu siç janë lidhjet e krijuara përmes saj. Në një hadith kudsi, Zoti thotë: “Unë jam Allahu dhe Unë jam Er-Rrahman (I Gjithëmëshirshmi) që krijoi rrahimin (mitrën), kështu që kushdo që qëndron i lidhur me të (d.m.th. me lidhjen përmes mitrës), unë do ta lidh atë [ në mëshirën Time], dhe kushdo që i ndërpret lidhjet me të, Unë do ta shkëpus atë [nga mëshira Ime].”
Megjithatë, në mënyrë të ngjashme me debatin aktual semantik në Shtetet e Bashkuara në lidhje me fillimin e shtatzënisë, juristët gjithashtu kanë debatuar gjatë se kur duhet të vizatohen saktësisht disa vija të kuqe. Në përgjithësi, debati mbi abortin fillon me diskutimin se kur fillon jeta.
Në paragrafët e mëposhtëm, ne do të diskutojmë retrospektivisht drejt konceptimit, duke shpjeguar pozicionet e katër medhhebeve kryesore, ose shkollave interpretuese të ligjit islam.
Studiuesit e të gjitha shkollave bien dakord njëzëri se, brenda 120 ditëve të para, fetusit i është futur shpirti. Kjo bazohet në një hadith në të cilin Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, përmend se engjëlli e fryn shpirtin në fetus me t’u mbushur 120 ditë nga konceptimi. Megjithatë, dijetarët myslimanë nuk e përkojnë domosdoshmërisht kohën e futjes së shpirtit me përfundimin e embriogjenezës (d.m.th., takhalluk). Disa dijetarë, si Ibn az-Zamlakâni i shekullit të trembëdhjetë (vd. 727 H, Allahu e mëshiroftë), pohonin se embriogjeneza është pothuajse e përfunduar, sipas haditheve profetike, në ditën e dyzetë ose dyzetedytë të ngjizjes (mosha gestacionale 54-56 ditë). Shpirti më pas zbret në një trup që është gati për ta pranuar atë, ashtu siç largohet prej tij kur nuk është i përshtatshëm për ta strehuar atë. Allahu thotë në Kuran: “Me të vërtetë, Ne e kemi krijuar njeriun prej palcës së baltës e pastaj, e bëmë atë pikë fare dhe e vumë në një vend të sigurt (mitër). E mandej, pikën e farës e bëmë droçkë gjaku, e pastaj e bëmë copëz mishi pa formë; mandej, me atë mish bëmë eshtrat, pastaj i veshëm eshtrat me mish dhe pastaj e bëmë atë (njeriun) krijesë tjetër (duke i futur shpirtin). Qoftë lartësuar Allahu, Krijuesi më i përsosur!” [El-Mu’minun (23): 12-14]
Nyja arabe thumma (më pas), e cila i referohet vazhdimësisë me vonesë, përdoret në vargjet e mësipërme për të bërë ndarjen midis fazave të embriogjenezës dhe “kalimit në një krijesë tjetër”. Kjo është ajo që është transmetuar nga ‘Aliu (Allahu qoftë i kënaqur me të) dhe besohet gjerësisht se është një referencë për fazën e shpirtërizimit. Përveç kësaj, në ajetin e mësipërm, formimi i eshtrave dhe veshja e tyre me mish përmendet midis fazave të para të zhvillimit dhe referencës për hyrjen e shpirtit në fetus.
Në këtë pikë, ndërprerja e shtatzënisë bëhet kategorikisht e ndaluar, pasi embrioni tani është një jetë njerëzore plotësisht e shenjtëruar. Në aspektin islamik, kjo do të konsiderohej vrasje – përveç rastit kur një mjek arsyeton që vazhdimi i shtatzënisë do të rrezikonte vërtet jetën e nënës. Vetëm në këtë rast shtatzënia mund të ndërpritet pas 120 ditësh. Mbi këtë pohim është rënë dakord gjerësisht në legjislacionin islam: Logjika pas kësaj këtij pohimi është një imperativ juridik, e cila gëzon konsensus unanim në të drejtën islame; siguria nuk duhet të zhbëhet nga dyshimi. Me fjalë të tjera, një jetë e mundshme (ajo e foshnjës) nuk duhet të kërcënojë një jetë të qëndrueshme (atë të nënës). Edhe pse të dyja janë teknikisht të gjalla, mbijetesa e nënës ka përparësi sepse jeta e saj është e qëndrushme, ndërsa mbijetesa e fetusit brenda saj është relativisht më pak e mundshme. Prandaj, dyshimi mposhtet nga siguria dhe dëmi më i vogël durohet për të shmangur humbjen më të madhe. Juristët e mbështesin këtë edhe nga një kënd tjetër; nëna është origjina e foshnjës, kështu që edhe nëse kanë mundësi të barabarta për të mbijetuar, përderisa fetusi është pjesë e saj dhe varet prej saj, nuk mund të pritet rrënja për të shpëtuar degën. Kur bërja e një zgjedhjeje është e detyrueshme, dega duhet të sakrifikohet për të shpëtuar rrënjën.
Katër medhhebet nuk ranë dakord, madje edhe brenda radhëve të tyre, për sa i përket ditës së 40 dhe të 120 të konceptimit, kështu që në vijin do të paraqesim qëndrimin e secilës shkollë. Malikitë tradicionalisht ishin më të rreptë në këtë drejtim; ata kundërshtuan përdorimin e çdo teknike mjekësore si një mjet për kontrollin e lindjeve (si për shembull pirja e ilaçeve), me disa madje që kundërshtuan kërkimin e nxjerrjes së spermës pas marrëdhënies seksuale. Qëndrimi hanefi ishte shumë më i butë sa i përket lejimit të abortit deri në 120 ditë nga ngjizja, madje disa e lejuan atë pa lejen e bashkëshortit. Në ditët e sotme, shumë asamble juridike bashkëkohore mbajnë të njëjtit qëndrim si hanbelitë; lejimin e abortit deri në 40 ditë dhe deri në 120 ditë vetëm në disa raste të veçanta (si përdhunimi ose një deformim ekstrem fetal i papajtueshëm me jetën).
Gjatë 40 ditëve të para pas konceptimit, shumica e lejoi abortin kur të dy bashkëshortët bien dakord reciprokisht dhe veçanërisht për arsye qartësisht legjitime (si përdhunimi dhe paaftësia fizike ose mendore për të rritur fëmijët). Dhe njësoj si me ‘azl-in (coitus interruptus), shumë nga këta dijetarë menduan se frika nga varfëria nuk kualifikohej si justifikim. Malikitë e kundërshtuan këtë qëndrim krejtësisht. Ibn Xhuzi (vd. 741 H), një jurist maliki, thotë: “Me të hyrë sperma në mitër, bëhet e palejueshme ndërhyrja në të. Më keq se kjo është kur ai (fetusi) të ketë zhvilluar tipare [të jashtme], dhe edhe më keq se kjo është kur shpirti të jetë fryrë në të. Në këtë rast [të fundit], kjo do të ishte vrasja e një shpirti – me marrëveshje.”
Shumë dijetarë bashkëkohorë ofrojnë këshillim shpirtëror për ata që mendojnë të bëjnë abort para 40 ditësh. Këshillimi bazohet kryesisht në inkurajimin e një personi për të vazhduar shtatzëninë, përveç rasteve kur ekziston një rrezik për nënën ose fetusin, duke lënë ende derën e hapur për ata që zgjedhin ndryshe. Sipas Dr. Hatem Al Haj, “Aborti në dyzet ditët e para të shtatzënisë me marrëveshje reciproke të të dy prindërve është i lejueshëm për një shkak legjitim, siç është frika e gruas për të mos pasur aftësinë për të rritur një të porsalindur. Duke thënë këtë, është gjithmonë e preferueshme që kjo të shmanget dhe nëse dikush mbështetet në ndihmën e Allahut dhe beson tek Ai, Ai nuk do ta zhgënjejë. Ai fetus mund të bëhet fëmija i tyre i preferuar një ditë.”
Krahasimi me grupet e tjera fetare
Ashtu si qëndrimet e shumanshme të ligjit islam mbi këtë çështje, traditat e tjera të besimit kanë mendime të ndryshme për elementët thelbësorë që karakterizojnë këto debate. Pozicioni katolik në përgjithësi është më i vendosuri, me shprehjen e famshme të Papa Françeskut: “Është e tmerrshme edhe vetëm të mendosh se ka fëmijë, viktima të abortit, të cilët nuk do ta shohin kurrë dritën e diellit”. Përpara Françeskut, Papa Gjon Pali II shkroi Evangelium Vitae (d.m.th., Ungjillin e Jetës), i cili pohoi se jeta është e shenjtëruar që nga ngjizja. Megjithatë, shekuj më parë edhe katolikët kanë debatuar mbi këtë temë. Përpara vitit 1869, Kisha mbante një qëndrim të ngjashëm me juristët islamë që toleronin abortet për nevoja të ndryshme përpara ditës së dyzetë të shtatzënisë. Vlen të përmendet gjithashtu se, në kontrast të plotë me qëndrimin islam që i jep përparësi jetës së nënës në të gjitha rastet, Kisha preferonte ruajtjen e jetës së fetusit, duke u bazuar në faktin se nëna tashmë është pagëzuar dhe si rrjedhojë i garantohet shpëtimi ndërkohë që fëmijës ende nuk i është dhënë një mundësi e tillë. Kisha Metodiste e Bashkuar pohon se “detyrimi për të respektuar shenjtërinë e jetës dhe mirëqenien si të nënës dhe të fëmijës së palindur është i njëjtë”. Luteranët dhe Ungjillorët në përgjithësi e shohin abortin si të pamoralshëm në çdo moshë gestacionale, përveç rasteve kur ai kryhet për të parandaluar vdekjen e nënës dhe në disa raste përdhunimi dhe inçesti. Të njëjtin qëndrim mban edhe Kisha e Anglisë, e cila “kombinon kundërshtimin e fortë ndaj abortit me pranimin se mund të ketë kushte – rreptësisht të kufizuara – në të cilat ai është moralisht më i preferuar se çdo alternativë e disponueshme”.
Të dhënat kohore të ofruara nga juristët islamë, në përgjithësi, nuk gjenden në kundërshtimin protestant ndaj abortit, i cili përjashtohet vetëm në disa rrethana ekstreme. Në kundërshtimin e tyre ndaj abortit dhe kontracepsionit, shumë kisha e cilësojnë abortin e pamoralshëm si një “mjet parësor të kontrollit të lindjes” ose “si një mënyrë për të patur rehati personale ose sociale”. Dijetarët islamë përgjithësisht ndajnë të njëjtat shqetësime, duke mos e kundështuar tërësisht përdorimin e kontraceptivëve.
Sa i përket çështjes së legjislacionit, Kishat Baptiste Amerikane e dënojnë abortin, por nuk mbajnë një qëndrim të ashpër kundër tij, duke zgjedhur të inkurajojnë anëtarësinë e tyre që të “kërkojnë këshillim shpirtëror dhe të luten, teksa rimendojnë vendimin e tyre”. Presbiterianët në përgjithësi nuk i miratojnë abortet, por pohojnë se ato janë vendime personale që duhet t’u lihen në dorë prindërve dhe jo “të kufizohen nga ligji”.
Literatura tradicionale hebraike përmban shumë debate klasike që i gjen edhe mes juristëve muslimanë. Ndërsa lëvizjet konservatore hebreje mbrojnë hapur të drejtën për aborte, hebrenjtë ortodoksë mbeten të ndarë për këtë çështje, shumica e të cilëve anojnë drejt kundërshtimit të abortit, përveçse në situata ekstreme. Njësoj si juristët muslimanë, hebrenjtë ortodoksë u treguan të prerë në refuzimin e aborteve për arsye të tilla si frika nga varfëria ose frika se fëmija mund të ketë probleme mjekësore jo-kërcënuese për jetën, megjithatë debati kryesor qëndron në faktin nëse kërcënimi për jetën e nënës përbën apo jo përjashtim nga rregulli. Hebrenjtë, ashtu si muslimanët, gjithmonë i kanë dhënë përparësi jetës së nënës mbi atë të fetusit, në çdo fazë të shtatzënisë. Së fundi, edhe rabinët ortodoksë zakonisht përmendin pikën e shtatzënisë se kur mund të zbatohen përjashtime me 40 ditë nga shenja e inseminimit që gjendet shpesh në debatet klasike. Shkalla e ndalimit që ekziston pas 4 muajve të shtatzënisë është krejt unike për dijetarët islamë të cilët e bazojnë atë në traditën e famshme profetike që përmend se engjëjt e fryjnë shpirtin brenda fetusit në atë pikë.
Përfundim
Në sistemin etik islam, jeta është e shenjtë, prandaj duhet nderuar dhe promovuar. Të kesh fëmijë është një e drejtë e përbashkët midis bashkëshortëve, dhe për këtë arsye asnjëri nga bashkëshortët nuk duhet ta pengojë këtë të drejtë – para ose pas konceptimit – pa patur një arsye të fortë. Kontracepsioni është i lejueshëm dhe preferohet përzgjedhja e metodave më të sigurta. Pasi fekondohet veza e gruas, ndërprerja e shtatzënisë është e palejueshme edhe me marrëveshjen e ndërsjellë të të dy prindërve. Pasi fetusi arrin 40 ditë nga ngjizja, aborti bëhet i palejueshëm sipas shumicës së dijetarëve, përveç nëse ekziston një nevojë urgjente që e justifikon atë në sytë e ligjit islam. Pasi fetusi arrin 120 ditë, të gjithë studiuesit pajtohen se ndërprerja e shtatzënisë së një fetusi të gjallë do të lejohej vetëm për të shpëtuar jetën e nënës. Përndryshe, është feticid i paligjshëm: vrasja e një qenieje njerëzore të palindur që mban shpirt. Dijetarët gjithashtu e konsiderojnë abortin në rastin e vdekjes së fetusit të lejuar në çdo moment, pasi shpirti nuk besohet më të jetë i pranishëm. Së fundi, shumë nga konceptet e mësipërme si “arsyeja e mirë” dhe “nevoja urgjente”, të gjitha janë kualifikuar tradicionalisht nga studiues ekspertë të kalibrit më të lartë. Këto terma janë plot nuanca dhe nuk duhet të shihen si fjalë arbitrare që mund të vlejnë për këdo. Për këtë arsye, një ekspert në shkencat islame duhet gjithmonë të konsultohet rast pas rasti për të përcaktuar se kur aborti është i justifikueshëm. Detyra e dijetarit, në bazë të kualifikimeve të tij/saj, është të japë një opinion prej eksperti bazuar në ligjin islam, i cili merr në konsideratë situatën unike të cilitdo personi. Ky është dallimi midis një hukm-i (vendimi në parim) dhe një fetva-je (urdhër specifik). Sa i përket diskursit politik që i takon kësaj temë, ne nuk pajtohemi me qëndrimin se kontracepsioni dhe aborti janë kategorikisht të ndaluara, as me qëndrimin se aborti është e drejtë e pakufizuar e nënës. Të gjithë njerëzit dhe gjërat që Zoti ka krijuar kanë të drejta të përcaktuara prej Tij. Kur është e mundur, të gjitha këto të drejta duhet të mbrohen. Në rastet kur të drejtat bien ndesh, prioritetet caktohen në përputhje me shpalljen hyjnore dhe udhëzimin profetik. Muslimanët duhet të jenë përkrahës të një kuptimi gjithëpërfshirës të kësaj çështjeje, e cila rreket të shqyrtojë veçoritë e sipërpërmendura.
