Në Xhumade El Ekhirah të vitit 630 hixhri përfundoi në Bagdad -para rënies së tij në duart e mongolëve në vitin 656 hixhri- ndërtimi i Universitetit El Mustansirijah. U përcaktuan vakëfe të mëdha për të mbuluar shpenzimet arsimore, si pagat e mësuesve, bursat e studentëve dhe të tjera.
Imam Dhehebiu (vd. 748 hixhri) i ka vlerësuar këto vakëfe në rreth 900.000 dinarë floriti (d.m.th., rreth 150 milionë dollarë). Më pas, tha: “Unë nuk di ndonjë vakëf në këtë botë që të jetë i përafërt me këtë vakëf, përveç vakëfeve të Xhamisë së Damaskut. megjithatë ky vakëfi mund të të jetë më i madh”.
Në kohën tonë, Fjalori i Oksfordit e përkufizon një bursë si “një shumë parash që ndihmon studentin të vazhdojë arsimin e tij, të cilin ai e merr me anë të meritës ose arritjes”. Studentët e vendeve të zhvilluara hyjnë një garë të furishme për të marrë bursa arsimore, veçanërisht studentët e niveleve akademike. Për bursat ndahen shuma të mëdha nga organet zyrtare dhe institucionet private. Për shembull, kolegjet, universitetet dhe Departamenti i Arsimit në Shtetet e Bashkuara për bursat akademike ofrojnë 46 miliardë dollarë në vit.
Në fakt, muslimanët iu kthyen herët idesë së financimit dhe granteve arsimore për të mbështetur njohuritë, mësimdhënien dhe praktikën me kohë të plotë si një industri për të cilën ndahen fonde të mëdha. Qëllimi ynë në këtë artikull është të paraqesim një pjesë të interesit të qytetërimit islam për dijen dhe shpenzimet për përhapjen e saj, duke marrë bursat shkencore – në konceptin e tyre të gjerë qytetërues islam- si dëshmi e këtij kujdesi.
Fillimet në kohën e Profetit (a.s.)
Profeti Muhamed (a.s.) u dërgua te një popull analfabet. Numri i atyre që mund të shkruanin mirë në kohën e dërgimit të tij te Kurejshët ishte vetëm disa dhjetëra. Historianët kanë pasur mendime të ndryshme lidhur me personin që e ka përdorur shkrimin për herë të parë. Thuhet se i pari ka qenë Umeje Bin Harb dhe prej tij e mësoi djali i tij Ebu Sufjani, ndërsa nga ky i fundit e mësuan Omer Bin El Hatab (r.a.) dhe një grup prej kurejshëve.
Studiuesit nuk kanë rastisur ndonjë të dhënë specifike për kostot e arsimimit në atë epokë, përveç asaj që dimë nga hadithi i faljes së pengjeve pas betejës së Bedrit. Prandaj, ne vlerësojmë se kostoja e arsimit fillor ishte rreth 400 dirhemë për nxënës. Shuma minimale e shpërblimit për një peng ishte katër mijë dirhemë, ku Profeti (a.s.) u mjaftua që disa prej pengjeve t’i mësonin shkrim e këndim dhjetë djemve nga ensarët.
Dhe me shfaqjen e Islamit, Kurani Famëlartë paraqiti parapëlqimin e dijetarëve ndaj njerëzve të tjerëve, në fjalën e Plotfuqishmit (xh.sh): “Thuaj: A janë të barabartë ata që dinë dhe ata që nuk dinë?” Ka shumë hadithe profetike në lidhje me virtytin e kërkimit të diturisë dhe edukimit. Profeti i inkurajonte shokët e tij -veçanërisht ata në mesin e pjesëtarëve të Ehli Suffe– që të mësonin dhe e ndiqte vetë procesin e mësimit të tyre. Në hadithin e Enes Bin Malikut, përmendet se Profeti (a.s.) dëgjonte “kur Ehli Suffe lexonin”. Ebu Naim El Isfahani (vd. 430 hixhri) ka thënë në Hilijat El Eulija: “Detyra e tyre ishte të kuptonin dhe mësonin librin”.
Profeti Muhamed (a.s.), i kishte bërë pjesë të kategorive. Të cilave u jepet zekat, lëmosh dhe dhurata si “njerëz nën përkujdesjen e Islamit”. Ai ndante për ta racione ushqimore ditore në sasinë e “një mud’ hurmash midis dy personave” (Një mud’ është i barabartë merreth gjysmë kilogrami), siç përmendet në hadithin e El Taberani (vd. 360 hixhri) prej Talha Bin Amr El Nedari (r.a.).
Numri i pjesëtarëve të Ehli Suffe llogaritet në shtatëdhjetë persona, ku Ebu Nuaimi ka përmendur 52 emra prej tyre. Midis tyre ka një numër personash me pozitë të lartë akademike, si Ebu Hurejra, Selman El Farisi, Ebu Seid El Khudri dhe Ebu Dher El Gifari. Të gjithë ata ishin dijetarë dhe njohës të mëdhenj të fikhut midis sahabëve, të cilët njerëzit i drejtoheshin për të mësimuar dhe pyetur për fetva gjatë periudhës së sahabëve dhe më pas.
Llojet e para të bursave arsimore në historinë islame u shoqëruan me histori shpenzimesh për studentët e kuvendeve të dijeve në xhami
Kujdesi i hershëm për talentet
Kaloi epoka profetike dhe tradita e busave mësimore filloi shpejt të përhapet në kulturën islame. Kështu, bashkësia islame u njoh me ofrimin e bursave individuale për të ushqyer një talent të veçantë që donatori e vërente tek përfituesi, siç është njohja e shumë gjuhëve, për shembull.
Në biografinë që Imam El Dhehebi ka bërë për Ebu Xhemra El Duba’i ka thënë: “Isha me Ibn Abasin, i cili më kishte ulur në shtratin e tij, dhe më tha: Qëndro me mua derisa të të jap një pjesën të parave të mia. Kështu që qëndrova me të për dy muaj.” Ebu Xhemra ishte përgjegjës për përkthimin simultan të mësimeve të Ibn Abasit për ata që flisnin persisht. Lidhur me këtë veprim të Ibn Abasit, El Hafiz Ibn Haxher ka thënë -në Feth El Bari– se “është nxjerrë prej saj [disa dijetarë]… se lejohet të merret një tarifë për arsimim”.
Në epokat e mëvonshme, vërejmë se nëse bursat studentore nuk do t’i ndalnin themeluesit e shkollave të jurisprudencës në Islam, që në një moshë të re, nga dëshira për të siguruar mjetet e jetesës, duke u bërë pengesë për të qenë pionierë në dije, ndoshta shkollat e tyre nuk do të kishin themeluar dhe ne nuk do të njiheshin me pasurinë shkencore dhe historike të tyre. Imam Ebu Hanife – themeluesi i shkollës së mendimit hanefi- ishte tregtar dhe kishte parë te nxënësi i tij Ebu Jusufi shkëlqimin dhe gatishmërinë për të studiuar. Kjo bëri që ai t’i mundësonte atij një bursë studimi, që t’ia kushtonte kohën e tij mësimit të dijes.
Kur kushtet e vështira dhe nevojat ekonomike të prindërve e detyruan djaloshin Ebu Jusuf të mos ndiqte më mësimet e hadithit dhe fikhut nga shejhu i tij, Imam Ebu Hanife u shqetësua për gjendjen e tij për të mësuar arsyen e mungesave të tij në mësime. Në shenjë mbështetjeje, ai i dha djaloshit një “çantë, e cila kishte brenda njëqind dirhem”. Më pas iu drejtua, duke i thënë: “Eja në mësime. Kur të të mbarojnë [paratë], më njofto, dhe mos u shkëput nga mësimet”. Pasi kishte kaluar pak kohë, ai i dha edhe njëqind të tjera. Më pas e ndihmonte vazhdimisht… derisa u bë i vetëmjaftueshëm dhe kisha të ardhurat e mia. Për shkak të kujdesit të veçantë të Imami Ebu Hanifes, Ebu Jusufi më pas u bë një nga shtyllat mbi të cilat bazohej shkolla e jurisprudencës së shejhut të tij.
Imam El Shafi’i u rrit i varfër dhe nuk gjente se me çfarë të paguate shpenzimet e arsimit fillor që ia kërkonte mësuesi i tij. Ai detyrohej të punonte si ndihmës i mësuesit të tij për të marrë një “bursë” në formën e përjashtimit nga shpenzimet. Ebu Bekr El Humaidi (v. 219 hixhri), i cili ishte nxënësi i El Shafi’i-ut dhe shejh i Imam El Buhari-ut, thotë se e kishte dëgjuar El Shafi’iun duke thënë: “Isha jetim pranë nënës time dhe ajo nuk kishte çfarë t’i jepte mësuesit. Megjithatë, mësuesi kishte rënë dakord që unë të kujdesesha dhe ta ndihmoja me fëmijët e tjerë nëse ai mungonte”.
Në rininë e tij, El Shafi’i iu bashkua kuvendit të mësimeve të Muhamed Ibn El Hasan El Shejbani (vd. 189 hixhri) në Bagdad. Muhamedi e pa zgjuarsinë e El Shafi’iut dhe deshi që ky i fundit të ishte një prej nxënësve të tij. Ai i jepte vazhdimisht të holla dhe dhurata, derisa përfitoi pre Shafi’iut njohuri të shumta, falë të cilave shkroi një sërë veprash të me vlera të larta akademike. El Dhehebi citon Ebu Ubejd El Haraui-un (vd. 224 hixhri) të ketë thënë: “E kam parë El Shafi’iun me Muhamed Bin El Hasanin, ndërkohë që ky i fundit i kishte dhënë atij pesëdhjetë dinarë. Para kësaj, ai i kishte dhënë edhe pesëdhjetë dirhemë, dhe i kishte thënë: Nëse dëshiron dituri, atëherë qëndro këtu me mua.”
Fetvatë e ndryshme e kanë rrënjosur kulturën e bursave studentore në ndërgjegjen kolektive të umetit, duke e konsideruar i ato si detyrim për personat që kanë mundësi financiare
Baza juridike për dhënien e bursave
Tradia e përkujdesjes së nxënësve të dijes ia ka dalë mbanë të mbijetojë që nga shekujt e parë të ardhjes së Islamit. Kjo përkujdesje u rrënjos në ndërgjegjen kolektive të umetit, falë fetvave të dijetarëve të fikhut që kanë arritur deri atje sa sa konsiderojnë këtë veprim si farz-kifaje mbi mbarë muslimanët. Fetva të ndryshme dhënien e bursave e kanë parë si një detyrë që duhet marrë, qoftë edhe me forcën e pushtetit. Përshembull, dijetarët e fikhut hanefi kanë vendosur – bazuar në qëndrimin e Ebu Mensur El Matridiut (vd. 333 hixhri)- se “mbështetja e nxënësve të dijes është farz kifaje për të gjithë muslimanët. Nëse ata refuzojnë, ata detyrohen… si në rastin e zekatit kur refuzojnë ta japin atë”. Gjithashtu ata kanë deklaruar se lejohet “transferimi i zekatit nga një vend në tjetrin për kërkuesin e diturisë”, megjithëse parimi e ndalon transferimin e tij për sa kohë që ka nevojë për të.
El Neueui (vd. 676 hixhri) ka thënë se nxënësi i cili është në gjendje të punojë, nëse merret “me nxënien e dijeve fetare… zekati është i lejuar për të, sepse fitimi i diturisë është farz kifaje. Dijetarët gjithashtu i kanë konsideruar shpenzimet për materialet që i nevojiteshin një nxënësi të dijes, si libra, bojë, letra etj., ndër shpenzimet e zekatit. “Sepse ato janë ndër materialet që i nevojiten nxënësit të diturisë.” Ndërsa fushat e studimit i kanë përgjithësuar, në mënyrë që të përfshijnë gjithçka në të cilën “i shërben jetës zhvillimit të jetës shpirtërore dhe materiale të njeriut”, siç thotë edhe Imam Ibn Tejmije (vd. 728 hixhri).
Madje, dijetarët e fikhut e kanë bërë detyrë të shtetit kujdesin ndaj nxënësve të dijes dhe studiuesve, duke siguruar për ta një të drejtë të njohur në zërat e buxhetit të shtetit. Imam Ibn Abdin El Hanefi (vd. 1252 hixhri) ka përmendur në librin e tij Red El Muhtar Ala El Dur El Mukhtar se shpenzimet e thesarit përfshinin edhe mbështetjen e dijetarëve dhe studentëve që merreshin me studimin e shkencave ligjore. Disa dijetarë kanë mbështetur mendimin se nxënësit të dijes i lejohet që të merrte zekatin, edhe nëse ishte i pasur, në rasjt se ia kushtonte veten studimeve, siç thuhet në El Meusuah El Fikhijeh (Enciklopedia e Jurisprudencës).
Falë kësaj baze juridike, bursat studimore kanë marrë forma të ndryshme, qëllimet dhe objektivat e tyre kanë qenë të shumta, dhe grupet që kanë përfituar prej tyre kanë qenë të larmishëm, si studies, zotërues të arteve dhe disiplinave të ndryshme etj. Për shembull, Khalid Bin Jezid El Emeui (vd. 84 hixhri), i kushtonte një rëndësi të veçantë afrimit së dijetarëve të specializuar në trashëgiminë e kombeve të tjera dhe t’i mbështeste ata moneratisht për të përkthyer libra nga kultura të huaja, në kuadër të projektit të parë shkencor për përkthimin nga gjuhët e huaja në arabisht.
Po kështu, Is’hak El Musili (vd. 235 hixhri), të cilin El Dhehebi e ka përshkruar si “imam, dijetar, hafiz… autor i librit El Musika”, ka vërejtur përvojën e pasur shkencore të Muhamed Bin Zijad El Kufit (i njohur si Ibn El Arabi, vd. 213 hixhri), i cili kishte vizituar vendet e arabëve dhe mësoi gjuhën prej vendasve. Ai kishte krijuar lidhje me të për ta nxitur që të mësonte arabishten dhe të shkruante fjalët dhe shpehjet që kishte dëgjuar nga goja e beduinëve të atjeshëm.
Bursat studentore synonin kultivimin e talenteve nga të gjitha klasat në shoqëritë e qytetërimit islam
Bursat: llojet dhe konkurrenca
Kultura e bursave ishte e përhapur në një nivel të konsiderueshëm dhe metodat e ofrimit të tyre dhe zgjedhjes së përfituesve ndryshonin. Ajo konsiderohej si një nga dyert më të mëdha të bamirësisë. Me kalimin e kohësh ato jipeshin nga një vend për studentët e një vendi. Madje, herë pas here ruhej edhe anonimati i bamirësve. Në biografinë e Ibrahim Bin Said El Rifai, gjuhëtar i verbër (vd. 411 hixhri), na tregohet një lloj i veçantë bursash bashkëpunuese mes vetë studentëve. Kur ishte ende i vogël në moshë dhe i verbër, ai kishte ardhur në në qytetin Uasit në Irak. Kështu që ai hyri në xhaminë e madhe dhe iu bashkua kuvendit mësimor të të Abdulgaffar El Hudaini (vd. 366 Hixhri)… dhe bursa e tij vinte nga studentët e tjerë të kuvendit mësimor.
Imami dhe muhadithi Ibrahim El Harbi (vd. 285 hixhri) thotë, siç tregon Jakut El Hamui (vd. 626 hixhri) për të në Mu’xhem El udeba (Enciklopedia e Letrarëve): “Një herë isha i ulur në pragun e shtëpisë sime – ishte koha e ardhjes së Haxhiut nga Khurasani – dhe vërejta personte që po ngiste dy deve, të cilat mbanin të mira mbi to. Ai i nxitit devetë drejt meje dhe më tha këto janë për Ibrahim El Harbin. Pronari i tyre më bëri të betohem që të mos ia përmend emrin.” Nganjëherë bursa ishte në formën e veshjeve. Në vitin 831 hixhri, Shejh Alaeddin Ibn El Buhari i kishte ardhur nga Sulltani i qytetit Kalberga, vend në Indi, tre mijë përlhura, dhe një mijë prej të cilave ishin për studentët që e shoqëronin shejhun”.
Bursat ndonjëherë kanë marrë formën e çmimeve në para të paraqitura për ata që studionin një libër shkencor dhe e zotëronin mirë atë. Çmimet mund të ndryshonin në madhësi dhe lloj në varësi të nivelit të rëndësinë shkencore dhe statusit doktrinor të veprave akademike. Ndër shembujt që mund të përmenden në këtë drejtim është edhe ajo që ka përmendur El Dhehebi se Sulltan El Malik El Muadham Ibn El Adil El Ejubi (vd. 624 hixhri) “ishte fanatik i shkollën së tij [hanefite] të mendimit, dhe kishte ofruar njëqind dinarë për atë që i përmblidhte [librin] El Mufassal… dhe dyqind dinarë për atë që i përmblidhte El Xhami’u El Kebir.”
Kujdesi për studentët e dijes ishte një nder, për të cilin konkurronin princat, tregtarëte mëdhenj dhe dijetarët që i përkisnin besimeve dhe sekteve të ndryshme. Ndër kalifët dhe sulltanët që u bënë të famshëm për dhënien e bursave për studentët e dijes dhe dijetarët ishte kalifi abasid Harun El Rashid (vd. 193 hixhri), djali i tij El Me’mun (vd. 218 hixhri), dhe Sulltan Nuredin Mahmud Zengi (vd. 569 hixhri). Ndërsa ky i fundit kishte caktuar një grup mësuesish për t’i mësuar shkrim e këndim jetimëve të muslimanëve në qytetet që i ishin nënshtruar sundimit të tij. Ai u kishte caktuar nxënësve bursa kurse mësuesve rroga të mjaftueshme. Ndër kalifët që i kanë kushtuar një vëmendje të veçantë mbështetjes së studentëve ka qenë edhe Salahudin El Ejubi (vd. 589 Hixhri), për të cilin ka shumë të dhëna që hedhin dritë mbi veprimtarinë e tij për ndërtimin e shkollave, nga të cilat do të citojmë një pjesë në vazhdim.
Gjithashtu në mesin e vezirëve që ishin të njohur për mbështetjen e ofruar studentëve, ishte veziri abasid El Fet’h Bin Khakan (vd. 247 hixhri), i cili ishte dorëlëshuar me dhuratat për korifeun e prozës arabe, Ebu Othman El Xhahidh (vd. 255 hixhri) dhe shkrimtarë të tjerë të mëdhenj. Madje, ai kishte caktuar për El Xhahidh një sasi të konsiderueshme të hollash nga buxheti i shtetit, që i mjaftonin për shpenzimet e një viti, në mënyrë që ai t’i përkushtohej letërsisë. Po kështu, kur veziri nga Bagdadi, Ebu El Hasan Ibn El Furat (vd. 312 hixhri), kishte mësuar për nevojën e studentëve të letërsisë për mbështetje ekonomike, ai u kishte shpërndarë atyre nga paratë e tij dhe kishte urdhëruar që atyre t’u veçoheshin të ardhura nga shteti.
Sipas Imam El Dhehebiut, veziri Ikhshidi në Egjipt, Ebu El Fadl Ibn Hanzaba (vd. 391 hixhri), ishte një dijetar i cili ishte “i apasionuar pas shkencës, blerjes së librave dhe shpenzimeve për dijetarët”. Ai e përshkruar Vezirin si “imam, hafiz dhe i besueshëm…, dhe falë tij u arsimua El Darakutni… në Egjipt dhe qëndroi me të për një periudhë kohore, dhe mori shumë para prej tij”.
Përfitimi nga bursat studentore nuk ishte i kufizuar në një kategori studiuesish, por përfshinte të gjitha kategoritë dhe specializimet e tyre.
Dijetarët mbështesin ekonomikisht njëri-tjetrin
Imam Ebu Hanife ka qenë ndër dijetarët e pasur që janë shquar për diturinë dhe ndihmën ndaj nxënësve të dijes, siç përmendet në tregimin e tij me nxënësin e tij Ebu Jusufin. Gjithashtu në këtë drejtim është shquar dhe imami i Egjiptit, El Lejth Bin Saad, i cili ishte tregtar që kishte përcaktuar një rrogë për Imam Malik Bin Enesin, për t’u siguruar që ai t’i përkushtohej akademikisht mësimit të hadithit dhe jurisprudencës islame në Medine, siç bëjnë universitetet në ditët e sotme me profesorët e tyre produktiv, kur u sigurojnë atyre kushtet e nevojshme materiale të jetesës.
El Dhehebi transmeton nga Harmele Bin Jahja El Tuxhibi El Misri (vd. 243 hixhri) se ai ka thënë: “El Lejth Bin Saad i dërgonte Malikut njëqind dinarë (rreth 15 mijë dollarë amerikanë tani) çdo vit. Një herë Maliku i kishte shkruar për t’i kërkuar borxh, ndërsa ai i dërgoi pesëqind dinarë”.
Në mesin e tyre është edhe imami i malikive në Tunizi, Ibn Ebi Zeid El Kajrauani (vd. 386 hixhri). Ebu Zaid El Dabag El Ensari (vd. 696 hixhri) përmendet – në librin e tij Me‘alim El Iman fi Me‘rifat El Kajrauan – që ai shpenzonte për “nxënësit e dijes… u siguronte veshmbathje dhe i vizitonte ata”. Gjithashtu Ibn Ebi Zeid i kishte dhënë Jahja Bin Abdullah El Maghribit kur ky i fundit kishte shkuar në Kajruan njëqind e pesëdhjetë dinarë. Po kështu ai i mbështeste dijetarët e tjerë. Thuhet se ai i kishte dërguar kadiut Abduluehab El Bagdadi El Maliki (vd. 422 hixhri) një mijë dinarë (rreth 150 mijë dollarë amerikanë) sepse ai “kishte pasur një jetesë të vështirë në Bagdad”.
I njohur për bujarinë e tij ndaj dijetarëve është edhe Ebu El Hasan El Nisaburi (vd. 355 hixhri), të cilin El Dhehebiu e ka përshkruar në Tedhkerat El Hafidh si “tregtar dhe një nga imamët” dhe është shprehur se ai “shpenzonte shumë për studentët”. Këtu nuk mbetet mbrapra edhe El Hatib El Bagdadi, për të cilin Taxhedin El Subki (vd. 771 hixhri) ka thënë në librin El Tabakat: “El Hatib [El Bagdadi] kishte pasuri të dukshme dhe jepte shumë lëmoshë. Ai dhuronte shumë ar për studentët”.
El Dhehebi shënon se imami dhe historiani Izedin Ibn El Ethir (vd. 630 hixhri) “shtëpia e tij ishte strehë për nxënësit e dijes”. Në mesin e dijetarëve që jepnin bursa për studentët është edhe Adadedin El Ixhi (vd. 756 hixhri), i cili kishte “para dhe shpenzonte shuma të mëdha për nxënësit e dijes”, siç na tregon El Subki në Tabakat El Shafi’ijeh.
Vlen të theksohet se dhënësit e bursave mësimore si dhe përfituesit e tyre, nuk ishin ekskluzivisht muslimanë, por ishin edhe pjestarë të pakicave fetare që ishin pjesë të qytete muslimane, gjë që konsiderohet si një nga manifestimet e bashkëjetesës pozitive fetare që ka mbizotëruar në shumicën e vendeve periudha të historisë islame. Këtu mund të përmendet Emin El Deuleh Ibn El Tilmidh El Nasrani El Bagdadi (vd. 560 hixhri/ 1165), i cili shihej si personaliteti më i shquar në fushën e mjekësis[ në epokën e tij. Duke e përshkruar atë, El Dhehebi shrpehet – në Tarikh El Islam– se ai është “Babai i Mjekësisë: Hipokrati (Hipokrati Grek, i cili u quajt Babai i Mjekësisë dhe ndërroi në vitin 477 para erës së re) i epokës dhe Galeni (vd. 216 pas Krishtit) i kohës së tij”. Sipas historianit Dhahirudin Ibn Fandamah El Bejhaki (vd. 565 hixhri/ 1170 e.s.) në librin e tij Tetimetu Suan El Hikmeh, paga e tij vjetore ishte “më shumë se njëzet mijë dinarë çdo vit (= sot afërsisht katër milionë dollarë amerikanë), dhe ai i shpenzonte të gjitha këto për nxënësit e dijes, të huajt dhe të tjerët, dhe ai ishte një i besimtar i krishterë”.
El Dhehebi shton se shtëpia e Ibn El Tilmidh ishte ngjitur me shkollën Nidhamijeh në Bagdad, e cila mësonte shkencat e Sheriatit. “Dhe nëse ndonjë nga fakihët (mësuesit e fikhut) e shkollës sëmurej, ai e merrte në shtëpi dhe e mjekonte. Kur shërohej, i dhuronte dy denarë” përpara se ta rikthente në vendqëndrimin e tij.
Siç e shohim dhe sot në sistemet bashkëkohore të bursave arsimore, edhe në të shkuarën bursat shpesh lidheshin me disa kushte. Ato nuk u ofroheshin studentëve apo studiuesve nëse nuk i plotësonin këto kushte. Prej këtyre kushteve mund të ishte edhe përputhja e përkatësisë fetare dhe medh-hebit, e cila ndonjëherë mund të çonte në ndërprerjen e bursës, në rast se përfituesi ofendonte medh-hebin e dhuruesit ose shprehte mendime që nuk ishin të pranuara për të.
Në biografinë e Ebu Zeid Ahmed Bin Sehl El Belkhi (vd. 322 hixhri / 934 e.s.) – në veprën El Fihrist të El Nedim – përmendet të ketë thënë: “El Husejn Bin Ali El Merueradhi (Komandanti ushtarak samanid që ka ndërruar jetë pas vitit 302 hixhri / 914 e.s.)… më mbështeste ekonomikshte haptazi dhe në mënyrë të përhershme. Por e ndërprehu mbështetjen për mua, pasi shkrova librin tim Fi El Bahth An Kejfijet El Te’uilet. Gjithashtu edhe Ebu Ali El Xhihani (Veziri samanid 375 hixhri / 986 e.s.) më jepje një pagesë të caktuar. Por kur diktova librin tim El Karabin Ue El Dhebaih, ma ndërprehu mbështetjen ekonomike. El Husejni ishte karmati[1], ndërsa El Xhihani është një dualist, pra i lidhur me “Dualizmin”, që është frymëzuar nga feja zoroastriane që beson në dualitetin e dritës dhe errësirës.
Bursa të kushtëzuara
Muslimanët kanë arritur një perfeksion të atillë në ndarjen e bursave për nxënësit e dijes ka arritur një masë të tillë, saqë ata përcaktonin fonde të veçanta për të siguruar artikuj shkrimi dhe biblioteka të specializuara për nxënësit dhe dijetarët, veçanërisht pasi lënia e librave vakëf ka gjetur përhapje të gjerë në qytetërimin islam që në periudhat e hershme të tij, për të ndihmuar nxënësit në përvetësimin e njohurive të ndryshme. El Hameui ka përmendur -në Mu’xhem El Udeba, në kaudër të biografisë së El Hafidh Ebu Salih El Nisaburi El Muedhin (vd. 470 hixhri/ 1077 e.s.)- se El Nisaburi ishte përgjegjës për “depozitimin e librave të hadithit të mbledhura në depo (= bibliotekat) të trashëguara nga shehlerët [nga dijetarët], të cilët ishin lënë vakëf nga dijetarët e hadithit. Dhe ai i ruante dhe merrej me mirëmbajtjen e tyre, si dhe kujdesej për mjetet e dijetarëve të hadithit, si boja e shkrimit dhe rrasa (= letër shkrimi) e kështu me radhë. Po kështu detyra e tij përfshinte shpërndarjen dhe dorëzimin e këtyre pjeteve”.
Sipas asaj që ka transmetuar Imam Ibn Kethiri (vd. 774 hixhri/1372 e.s.) -në El Bidajeh Ue El Nihajeh– nga shejhu i tij El Dhehebi, kupola perëndimore e Xhamisë Umajade, e cila u ndërtua brenda vitit 160 hixhri/681 e.s., njihej si “kupola e Aishes”. Ajo “ është përcaktuar për të ardhurat (= pronat) e xhamisë dhe librat e saj të lëna vakëf” të destinuara për nxënësit e dijes dhe studiuesit nga radhët e dijetarëve. Ndërsa Imam Ibn El Nexhar El Bagdadi (vd. 643 hixhri/1245 e.s.) ka shkruar – në Tetimetu Dhejli Tarihi Bagdad– për dijetarin e fikhut dhe letrarin hanbeli Mexhdudin Ubejdullah Bin Ali El Bagdadi El Tejmi, i njohur si Ibn El-Maristanijeh (vd. 599 hixhri/1203 e.s.) se “Ai kishte ngritur një ndërtesë në Rrugën El Shekirijeh [Bagdad] dhe e kishte quajtur atë ‘Dar El Ilm’, dhe kishte vendosur atje në fond librash, të cilin e kishte lënë vakëf për nxënësit e dijes”.
Sibt Ibn El Xheuzi (vd. 654 hixhri/ 1256 e.s.) në Mire’tu El Zaman Fi Teuarikh El A’jan, ministri bujid[2], tregon se Behram Bin Mefineh (vd. 433 hixhri/ 1043 e.s.) kishte themeluar në qytetin Firuzabad, i cili ndodhet sot në Iranin perëndimor, “librotekë që e la vakëf për nxënësit e dijes. Në të ai mblodhi dhjetë mijë vëllime, të cilat janë shkruar me shkrim të drejtë (= font të përpunuar, germat e të cilit janë në përpjesëtim me dimensionet gjeometrikisht). Prej fondit ishin edhe katër mijë letra në dorëshkrimin e Ibn Mukla (kaligrafi i famshëm nga Bagdadi, i cili ka ndërruar jetë në vitin 328 hixhri/ 939 e.s.)”.
Studentët e letërsisë kishin mbështetje financiare, të ngjashme me kolegët e tyre studentë të shkencave të Sheriatit në kuptimin e ngushtë. Historiani Ebu Ali Miskruejh El Razi (vd. 421 hixhri/ 1031 e.s.) na tregon –në Texharib El Umem Ue Tea’kub El Himem– se në vitin 312 hixhri / 924 e.s “Ibn El Furat (ministri abasid Ebu El Hasen Ibn El Furat, i cili nd[rroi jetë në vitin 312 hixhri / 924 e.s.) kishte shpërndarë para nxënësit e letërsisë, ashtu si dhe për ata që shkruanin hadithin. Arsyeja për këtë kishte qenë një bisedë e tij me nxënësit, gjatë së cilës dikush kishte thënë: “Ka disa prej tyre që ia kursejnë vetes qoftë edhe një qindarkë argjendi (= sot afërsisht 20 cent amerikan) ose më pak, dhe i shpenzojnë ato për çmimin e letrës dhe bojës”.
Sipas mjekut Muafakudin Ibn Ebu Usejbeh (vd. 668 hixhri/ 1269 e.s.) në U’jun El Enbe’ Fi Tabakat El Etiba’, një detaj i rëndësishëm në këtë drejtim ishin librat mjekësorë që liheshin vakëf nëpër spitale për të trajnuar studentët e mjekësisë dhe farmacisë, si libri i Sabur Bin Sahl (vd. 255 hixhri/ 869 e.s.) i quajtur El Akrabadhin (= shkenca të përgatitjes së ilaçeve). Ishte pikërisht ky libër që “përdorej gjerësisht në Bimaristan dhe dyqanet e farmacistëve, sidomos para shfaqjes së El Akrabadhin, i cili ishte shkruar nga Emin El Deuleh Ibn El Tilmidh”.
Përderisa jemi duke trajtuar librat e dhuruar në mbështetje të nxënësve dhe dijetarëve, përmendet një histori gazmore rreth bursat që nxjerr në pah mirëmenaxhimin dhe kujdesin që dijetari tregonte për të mbështetur nxënësit drejt suksesit. Ato që sot njihen si fonde apo projekte/programe investimesh studentore mund të konsiderohen një precedent për qytetetërimin islame. Imami dhe gjuhtari Ebu Is’hak Ibrahim Ibn El Sirri El-Zaxhaxh (vd. 311 hixhri/923 e.s.) ka treguar një ngjarje që i kishte ndodhur me shejhun e tij, gjuhëtarit e madh El Muberad (vd. 286 hixhri/899 e.s.), kur kishte kërkuar që të studionte nën drejtimin e tij Kitab El Sibeuejh në gramatikë.
Sipas asaj që ka transmetuar El Hamui në Mu’xhem El udeba, El Zaxhaxh thotë: “Shkova te Ebu El Abas Ibn Jezid El Muberad kur ai erdhi në Bagdad për të lexuar përpara tij librin El Kitab (= Libri i Sibeuejh), ndërsa ai më tha: ‘Çfarë zanati ushtron?’ Unë iu përgjigja: ‘Xhampunues’. Ai më pyeti përsëri: ‘Sa fiton?’. Iu përgjigja: ‘Dhjetë [dirhemë] ose më pak’. Ndësa ai vazhdoi: ‘Sill çdo ditë me vete gjysmën e asaj që fiton dhe hidhe në këtë sënduk. Dhe ai kishte pasur një kuti të veçantë për këtë punë. Vazhdova ta lexoja librin dhe nëse fitoja ndonjë gjë, e hidhja te ai sënduk. Kur e përfundova leximin e librit, ai më zgjati çelësin e sëndukut dhe më tha: ‘Hape dhe merr atë që kishe lënë në të’. Unë e hapa dhe mora gjithçka që ishte në të. Në sënduk ishin mbledhur goxha para. Allahu e pastë mëshiruar Ebu Abasin. Ai më mbështeti, më pasuroi dhe më mësoi.”
Institucionalizimi i Bursave
Ndër format e granteve që ishin të zakonshme në qytetërimin islam ishte ajo e ndërtimit të shkollave të pavarura nga xhamitë, dhe dhënia e bursave financiare për nxënësit dhe mësuesit në to, të mbështetura nga buxhetet e vakëfeve e lëna nga bamirësit e komunitetit. Pavarësisht nëse shtetet themelonin nga këto shkolla dhe i financonin ato në vende të ndryshme të vendeve islame, në thelb ato akreditoheshin nga instiucione të ndryshme shkencore (në fushat e fikhut, hadithit, mjekësisë, astronomisë, inxhinieri etj.) dhe ofruan arsim falas dhe siguronin bursa fikse financiare për ndjekësit e tyre.
Dy imamët Ibn Khalkan (vd. 681 hixhri / 1282 e.s.) dhe El Dhehebi nuk kanë qenë të tërësisht të saktë kur ia kanë atribuar themelimin e shkollave të pavarura ministrit selxhuk Nidham El Mulk (vd. 485 hixhri / 1092 e.s.) dhe kur kanë pretenduar se ai ishte i pari që i themeloi. Këtë pretendim të El Dhehebiut e ka kundërshtuar studenti i tij El Subki në biografinë që ai ka shkruar për Nidham El Mulk, ku shprehet: “Shejhu ynë El Dhehebi ka pretenduar se ai ishte i pari që ndërtoi shkolla, gjë që nuk është e vërtetë. Sepse Shkolla El Bejhakijeh në Nishapur ishte themeluar para se të lindte Nidham El Mulk. Edhe shkolla El Saadijeh në Nishapur u ndërtuar nga Emiri Nasr Bin Subuktikin (vd. 412 hixhri/ 1022 e.s.).
Thuhet se shkolla e Nidham El Mulk u bë e famshme sepse ishte e para që u paguante rroga mësuesve që punonin në shkolla gjë që “i nxiti të gjithë njerëzit të kërkonin dije dhe caktoi vakëve për studentët dhe mësuesit”; siç thotë Ibn El Salah (vd. 643 hixhri / 1245 e.s.) në Tabakat El fukaha’ El Shafi’ijeh. El Dhehebi e konfirmon këtë duke thënë se ai “E promovonte diturinë dhe i mbështeste nxënësit e dijes”. Megjithatë, kjo përparësi nuk është e saktë, pasi Jakut El Hamaui kishte deklaruar se shkolla e Imam Ibn Hiban El Bustit (vd. 354 hixhri / 965 e.s.) kishte paga të caktuara për dijetarët.
Dhe ndërsa “banorët e Nishapurit njihen si bashkësia e parë që ka themeluar një shkollë në Islam”, siç thotë dijetari i madh i Shamit Muhamed Kurd Ali (vf. 1373 hixhri/ 1953 e.s.) në librin e tij Khutat El Sham, duke gjykuar ndoshta nga teksti i mësipërm i El Subkit. E vërteta është se ngritja e shkollave të pavarura nga xhamitë ishte një ide që kalifët abasid kishin, të paktën që nga fundi i shek. III hixhri / shek. IX pas erës së re. El Makrizi na tregon – në librin e tij El Meuaidh Ue El I’tibar Bi Dhikri El Khutat Ue El Ethar– se kalifi abasid El Mu’tedid Bilah (vd. 289 hixhri/ 902 e.s.) – i cili mori drejtimin e kalifatit në 279 hixhri/ 892 e.s. – kur donte të ndërtonte pallatin e tij në lagjen El Shemasijeh në Bagdad, “e shtoi territorin e tij për të ndërtuar një punishte për zejtarinë, shkencat dhe medh-hebet e ndryshme, si dhe vendosi t’u siguronte atyre të ardhura nga thesari i shtetit.
El Makrizi shprehet se kalifi i Fatimidëve, El Aziz Bilah (vd. 386 hixhri / 997 e.s.), është ai që e e ktheu Xhaminë El Ez’har në shkollë në vitin 378 hixhri / 989 e.s., bazuar në sugjerimin e vezirit të tij, Jakub Bin Kilis El Bagdadi (vd. 380 hixhri/ 991 e.s.), i cili i kishte kërkuar atij që t’i caktohej “një shumë të ardhurash mujore [për] një grup dijetarësh të fikhut. Kështu iu caktua atyre aq sa t’u mjaftonte për të pasur një jetesë të mirë (= një rrogë në të holla)… Gjithashtu ata përfitonin nga të ardhurat e vezirit çdo vit. Numri i tyre ishte tridhjetë e pesë persona.”
Pionierizëm dhe zhvillim
Megjithë të tëra korrigjimet historike, zinxhiri i “Shkollave Nizamijeh” nuk e humbin statusin e tyre të veçantë -veçanërisht shkolla, të cilën ai e ndërtoi në anën lindore të Bagdadit në vitin 459 hixhri / 1068 e.s. – si pishtarë të zhvillimit të institucionalizmit të saj administrativ, të ngullitur thellë në kontributin e saj shkencor dhe historil, si dhe në përhapjen e gjerë që u arrit falë vizionit dhe bujarisë së themeluesit të tyre, vezirit dhe dijetarit Nidham El Mulk, për të cilin El Sabki thotë në Tabakat El Shafi’ijeh: “Thuhet se ai ka një shkollë në çdo qytet të Irakut dhe Horasanit”. “Shkollat Nizamijeh” gjendeshin në qytetet më të rëndësishme të Shtetit Selxhuk në një gjatësi prej rreth 5000 km dhe degët e saj më të spikatura ishin në Bagdad, Basra, Mosul, Nishapur, Isfahan, Merv, Herat dhe Balkh.
Dhe Ibn El Xheuzi (vd. 597 hixhri/ 1201 e.s.) përmend -në librin e tij El Muntadhim– se veziri Nidham El Mulk, “i mbështeti njerëzit që i janë përkushtuar dijes në përballimin e vështirësive materiale”. Një nga cilësitë e tij më të mira ishte përkujdesja për dijetarët, promovimi i dijes, ndërtimi i medreseve dhe xhamive, dhe themelimi i vakëfeve që përbenin për mbarëvajten e tyre. Ndikimi i tij mahnitës në Bagdad lidhet me këtë shkollë dhe tregun përreth saj që është vepër e lënë vakëf”. Ndërsa Ibn El Xheuzi ka renditur stafit saj arsimor nisur nga “mësuesi që jep mësim, vaizi që e predikon, bibliotekisti që merret me përkujdesjen e librave. Ai kishte kushtëzuar edhe praninë e një lexuesi të Kuranit dhe një gjuhëtari që shpjegonte gramatikën e gjuhës arabe. Çdonjëri prej tyre përfitonte të ardhura të vazhdueshme nga vakëfi”. El Dhehebi – në Sijer Alam El Nubela– u ka shtuar atyre edhe nxënësit, kur shprehet se veziri Nidham El Mulk “i nxiste njerëzit të studionin dhe u kishte lidhur nxënësve të ardhura mujore”.
Sipas El Sabki në Tabakat El Shafi’ijeh, një nga kontributet më të mëdha të “Shkollave Nizamijeh” – të themeluara nga veziri Nidham El Mulk – për muslimanët ishte shpëtimi i djaloshit që i kishte ndërruar jetë babai, i cili ia kishte besuar atë – së bashku me një sasi të vogël të hollash- një prej miqve të tij sufinj. Kur kishin mbaruar paratë dhe kujdestari ishte fikësuar se djaloshi i vogël do të mbetej pa të ardhme, ai i kishte sugjeruar që të hynte në degën e Shkollës Nizamijeh në Nishapur, për shkak se ajo ofronte strehim dhe ushqim për nxënësit e saj. Më pas, ky djalë -i cili kishte hyrë në shkollë për t’i shpëtuar skamjes dhe varfërisë- do të fitonte titullin “Argument i Islamit”, dhe ai nuk ishte tjetër veçse Ebu Hamid El Gazali (vd. 505 Hixhri / 1111 e.s.).
Historia e njeh Sulltan Nuredin Mahmud Zengin (vd. 569 hixhri/ 1173 e.s.) si themelues të shkollës së parë për mësimin e shkencës së hadithit. Këtë shkollë ai e kishte ndërtuar në Damask dhe i kishte caktuar vakëfe të shumtë, që mundësonin funksionimin e saj. Sipas bashkëkohësit të tij, Imam Ibn El Asakir, në librin Tarikh El Dimashk, ai gjithashtu “kishte caktuar një grup mësuesish për të edukuar jetimët muslimanë dhe u garantonte këtyre të fundit dhe mësuesit të ardhura periodike që u mjaftonin për të përballuar jetesën. Po kështu veproi kur sundoi Sinxharin, Harranin, El Ruha-në, Raka-në, Manbixhin, Shaizarin, Hamanë, Homsin, Baalbekun, Sarkhadin dhe Palmerëm… Dhe mblodhi shumë libra nga shkenca të ndryshme dhe i la vakëf për nxënësit e shkollave shkencorë dhe ua dhuroi studentëve të tyre. Në të njëjtën mënyrë, për to caktoi kujdestarë dhe personel për t’u kujdesur për nxënësit e tyre”.
Zhvillim Ejubian
Pas Nuredinit, trashëgimtari më i madh i shtetit dhe qasjes së tij gjithëpërfshirëse reformiste erdhi Sulltan Salahedin El Ejubi (vd. 589 hixhri/ 1193 e.s.). Ai ndërtoi shumë shkolla në Levant dhe Egjipt dhe ua dhuroi përfaqësuesve të katër shkollave të jurisprudencës islame. Dhe një nga më të mëdhatë prej këtyre shkollave ishte “El Medreseh El Salahijeh”, të cilën e themeloi në Jerusalem në vitin 588 hixhri / 1192 e.s. Atje mësoheshin shkencat fetare, astronomia dhe inxhinierie. Kronikani Ibn Xhubejr El Andalusi (vd. 614 hixhri/ 1217 e.s.) ishte mahnitur kur kishte udhëtuar nëpër vendet arabe në Lindjen Islame, për shkak të numrit të madh të shkollave dhe fondeve të mëdha të vakëfeve të ndara për të mbështetur jetën arsimore, mirëmbajtjen e ambjenteve të shkollave dhe nxënësit e dijetarët, duke e përshkruar atë që kishte parë si “një krenari islame”.
Kur kishte vizituar Egjiptin në vitin 578 hixhri / 1182 e.s. gjatë rrugës për në Haxh, ai ka përshkruar – në shënimet e udhëtimit- atë që kishte parë në shkollat e mbushura me mësues dhe studentë të shumtë në shkenca të ndryshme, dhe ambjentet e përgatitura për strehimin e studentëve. Në këtë drejtim, ai shprehet: “Ndër aspektet e veçanta të këtij vendi, të cilat në fakt ekzistojnë falë Sulltanit të tij (= Salahedin El Ejubi), janë shkollat dhe kullat (=postet e rojeve në kufij) që gjenden atje për njerëzit e dijes dhe adhurimit. Ata vijnë nga vende të largëta dhe secili prej tyre mund të gjejë një vend ku të jetojë, dhe një mësues që i mëson atij artin atë që ai dëshiron të mësojë, dhe një respekt (= rrogë) si mbështetje në të gjitha rastet”.
Pasi kishte kryer pelegrinazhin e haxhit, ai kishte shkuar në Bagdad në fillim të vitit 580 hixhri / 1184 e.s. dhe ka përmendur se atje gjendeshin tridhjetë shkolla, të cilat ndodheshin të gjitha vetëm në anën lindore të qytetit. Kur kishte mbërritur në Damask në të po në atë vit, ai ka përshkruar numrin e madh të vakëfeve për institucionet e komunitetare -me në krye institucionet arsimore- gjatë periudhës së Salahedin-it. Po kështu, ai cek dhe konkurrencën që zhvillohej në atë mes banorëve të Shtetit Ejubid (567-647 hixhri / 1174-1249 e.s.), burra e gra, për mbështetjen e vakëfeve me natyrë arsimore. Për Damaskun ai përmend se “vakëfet atje pothuajse përfshijnë të gjithë vendin.
Për çdo xhami, shkollë ose khankah (khankah=shkollë sufite) që ndërtohet, Sulltani përcakton për të vakëfe që shërbejnë për mirëmbajtjen e tyre, personave që jetojnë atje dhe vizitorëve të jashtëm. Kjo gjë gjithashtu konsiderohet si një gjë për të cilën vlen të krenohet përjetësisht. Dhe në mesin e grave (= princeshave) që vinin nga shtresa e lartë e shoqërisë gjenden prej atyre që mundësojnë ndërtimin e ndonjë xhamie, fortifikate ose shkolle dhe shpenzojnë fonde të mëdha nga pasuritë e tyre si vakëf për këto institucione. Ka edhe princa që bëjnë të njëjtën gjë. Ata garojnë midis tyre në këtë mënyrë të begatë, e cila është e vlerësuar nga Zoti i Madhëruar”.
Ai ka cekur për ne disa aspekte të kujdesit për mësuesit dhe studentët, të rinj e të vjetër. Duke folur për arsimin në Xhaminë Umajade në Damask, ai shprehet se atje “ka kuvende mësimdhënieje për nxënësit, ndërsa për mësuesit ka pagesa bujare… Ambjentet e kësaj xhamie të nderuar për të huajt dhe nxënësit e dijes janë të shumta dhe të gjera. Gjëja më e çuditshme që thuhet për këtë xhami është se një shtyllë e prej shtyllave të saj… ka të përcaktuar një vakëf, prej të cilit përfiton ai që mbështetet tek ajo për të lexuar ose mësuar të tjerëve”.
Gjithashtu, ai ka folur edhe për disa veçori të edukimit të fëmijëve në përgjithësi brenda Xhamisë Umajade. Kështu ai ka përmendur se edhe fëmijët merrnin shpërblime për pjesët që ata lexonin. Ndërsa prindërit e pasur nuk i lejonin fëmijët e tyre që t’i merrnin këto shpërblime, në mënyrë që ato t’i përfitonin fëmijët e tjerë. Kjo është një nga vlerat islame. Më pas ai ka folur për një grup të veçantë fëmijësh, ata jetimë, për të cilët duket se kishin vende të veçanta për të mësuar jashtë xhamisë. Ai përmend se “për fëmijët jetimë ka një mejtep të madh në vend, për të cilin është caktuar edhe një vakëf. Mësuesi siguron të ardhura prej tij, të cilat i shpenzon për fëmijët dhe veshmbathjen e tyre. Kjo është edhe një nga gjërat më e habitshme, për të cilat flitet rreth këtij vendi”.
Bukuri magjepsëse
Përpara rënies së kalifatit Abasid nën goditjet e hordhive brutale mongole në vitin 656 hixhri / 1258 e.s., kalifi abasid Ebu Xhafer El Mustansir Bilah (vd. 640 hixhri/ 1242 e.s.) themeloi në vitin 630 hixhri/ 1233 e.s. Shkollën Mustansirijeh – e cila u përmend në fillim të këtij shkrimi- për katër shkollat e fikhut dhe mësimin e haditheve profetike dhe mjekësinë. Ajo gjendej në brigjet e lumit Tigër, ngjitur me Pallatin e Kalifatit, dhe ishte një shkollë e madhe që nuk ka të barabartë në bukuri, kapacitet dhe numrin e madh të vakëfeve.
Lidhur me këtë, Sibt Ibn El Xheuzi (vd. 654 hixhri / 1256 e.s.) thotë në librin e tij Miret El Zaman Fi Teuarikh El A’jan, se “Ai (= El Mustansir) ishte bujar, tolerant dhe i drejtë. Ai ndërtoi Shkollën El Shatijeh (= El Mustansirijeh) për katër shkollat e fikhut islam. Ai përcaktoi shumë vakëfe për të. Ai organizoi gjithçka që kishin nevojë dijetarët e fikhut atje, duke nisur nga ushqimi, pijet, shpenzimet (=rrogat) dhe frutat. Ai nuk kishte fanatizëm për një doktrinë të caktuar. Në këtë botë nuk ekziston një shkollë të tillë, e as nuk është ndërtuar si ajo në vitet e kaluara”.
Historiani Imam Ibn El Kethir shton se El Mustansir kishte ndërtuar “një klasë për mësimin e hadithit, një hamam dhe një klasë për mjekësinë… Ai kishte lënë vakëf të libra të rrallë që nuk kanë ekuivalent në botë. Kjo shkollë ishte një bukuri për Bagdadin dhe pjesën tjetër të vendi.” Historiani irakian Naxhi Maruf El Ubejdi (vd. 1397 hixhri / 1977 e.s.) ka përllogaritur numrin e mësuesve të specializuar në jurisprudencë në këtë shkollë. Dhe raporti i studentëve ndaj profesorëve ishte: një mësues për çdo 12 nxënës. Kjo është dëshmi e cilësisë dhe avancimit të arsimit në atë që mund të konsiderohet sot një universitet luksoz.
Ndërsa për epokën e Shtetit memluk (648-922 hixhri / 1250-1517 e.s.), El Makrizi thotë – në librin e tij El Suluk – se Sulltan El Dhahir Barkuk (vd. 801 Hixhri / 1398 e.s.) “kishte themeluar në Kajro një shkollë që nuk ishte ndërtuar më parë në qytet… E kishte bërë traditë t’u garantonte të gjithëve çdo ditë bukë të pastër dhe mish deleje të gatuar, dhe çdo muaj ëmbëlsira, vaj, sapun dhe dirhemë. Për mbarëvajtjen e punëve atje, kishte lënë vakëfe të mëdha në toka, shtëpi (= pasuri të paluajtshme me qira) dhe të ngjashme. Ai ndërtoi gjithashtu “një mejtep në të cilën fëmijët jetimë mësonin Kuranin Famëlartë në Kalanë El Xhebel. Dhe për mbarëvajtjen e këtij mejtepi kishte lënë vakëf një pasuri të paluajtshme”.
Ndërtimi i shkollave nuk ka qenë i kufizuar vetëm tek burrat, por edhe gratë kanë pasur një kontribut të jashtëzakonshëm në këtë drejtim, siç u përmend më sipër nga kronikani Ibn Xhubejr rreth grave të Levantit. Rreth Jemenit gjatë epokës së Shtetit Rasulid, historiani Behaudin El Xhundi (vd. 732 hixhri / 1332 e.s.) na tregon – në Kitab El Suluk Fi Tabakat El Ulema Ue El Muluk– se zonja Dar El Damlueh, e bija e mbretit El Mudhafer El Rasuli (vd. 694 hixhri / 1295 e.s.) kishte ndërtuar dy shkolla, njëra në qytetin Zabid dhe tjetra në Dhafar. Edhe motra e saj, Dar El Esedijeh, gjithashtu kishte lënë vakëf dy shkolla në këto dy qytete.
Nga ana tjetër, dr. Mustafa El Sibai (vd. 1384 hixhri / 1964 e.s.) – në librin e tij Min Rauai’ Hadaratina– përmbledh për ne rolin e vakëfeve civile në kujdesin për komunitetin e shkencës dhe studiuesve, sipas statusi i tyre në rajonin e Levantit në një epokë të rëndësishme që dëshmoi fundin e Shtetit Memluk dhe ngritjen e trashëgimtarit të tij, Perandorisë Osmane. Ne e gjejmë atë duke thënë – bazuar në atë që është raportuar nga historiani El Nuaimi El Dimashki (vd. 927 hixhri / 1523 e.s.) në librin e tij El Deris Fi Tarikh El Mederis – se “vetëm në Damask kishte shtatë shkolla për mësimin e Kuranit Famëlartë, gjashtëmbëdhjetë shkolla për mësimin e hadithit, tre shkolla për Kuranin dhe hadithin së bashku, gjashtëdhjetë e tre shkolla për jurisprudencën shafiite, pesëdhjetë e dy shkolla për jurisprudencën hanefite, katër shkolla për jurisprudencën malikite dhe njëmbëdhjetë shkolla për jurisprudencën hanbelite. Kjo përveç shkollave mjekësore, kullave kufitare të vrojtimit, hoteleve, zavijeve dhe xhamive, të cilat, ishin të gjitha ambjente ku njerëzit mësonin dije të ndryshme”.
Përjashtim andaluzian
Këto shkolla patën një dobi të madhe për zhvillimin e shkencës, pasi ato përhapën arsimimin falas dhe cilësor mes anëtarëve të qytetërimit islam të të gjitha medh-hebeve dhe sferave të jetës. Kështu, ky sistem bëri të mundur mënjanimin e elitizmit dhe monopolin e shkencës në duart e një klase të caktuar të shoqërisë, duke i dhënë fund fenomenit të mirënjohur në ditët e sotme për sa i përket diferencimit midis universiteteve ndërkombëtare, ku cilësia e arsimit është e lidhur me pasurinë e tyre, pa përmendur pastaj renditjen e universiteteve më të mira në botë dhe tarifat e regjistrimit që fluturojnë në qiellin e çmimeve më të larta. Le të japim një shembull të epërsisë së këtyre shkollave ndaj shkencave -përfshirë ato natyrore- për të parë se deri në çfarë mase anëtarët e tyre ishin të prirur për t’i afruar shkencat me publikun dhe për t’i bërë ato të disponueshme për të gjithë njerëzit. Këtu mund të përmendim si shembull, gjeografin dhe astronomin Zekeria Bin Muhamed Bin Mahmud El Ensari El Kazuini (vd. 682 hixhri / 1283 e.s.), i cili ishte gjithashtu dijetar i fikhut dhe kadi që kishte studiuar në një bga shkollat e Irakut.
Orientalisti i madh rus Ignaty Krachkovsky (vd. Në vitin 1951) ka përmendur – në Tarikh El Edeb El Xhugrafi El Arabi– se Zekeria El Kazuini ishte dijetari më i shkëlqyer musliman në shkencën kozmografisë, dhe një njeri shumë i afërt me masat për shkak të thjeshtësisë së stilit dhe qartësinë së tij në komunikim me të tjerët. Krachkovsky e vlerëson librin e El Kazuini-t me titull Axhaib El Makhlukat Ue Garaib El Meuxhudat dhe rolin e tij në thjeshtëzimin e shkencës së kozmografisë. Ai shprehet se “Kozmografia e El Kazuinit është vepra më e rëndësishme e shkruar nga një shkrimtar arab në Mesjetë” në këtë fushë shkencore. Ai gjithashtu përshkruan se Kazuini “ishte pa dyshim një gjeni si thjeshtëzues i njohurive, duke e paraqitur materialin e tij shkencor me shumë mjeshtëri, në mënyrë që të mos e largonte lexuesin e thjeshtë. Ai kishte një aftësi superiore për të thjeshtuar dukuritë më komplekse, në një mënyrë tërheqëse dhe të qartë. Gjithashtu, stili i tij në përgjithësi kombinonte thjeshtësinë dhe diversitetin.”
Pavarësisht përhapjes së këtyre shkollave pa pagesë në shumicën e vendeve muslimane, derisa u bënë tipari dominues i institucioneve të tyre arsimore, është e çuditshme në që vendet e Perëndimit islam -dhe veçanërisht Andaluzia, me gjithë qytetërimin e saj të madh të zhvilluar- shkollat e ngritura falë vakëfeve nuk ishin aq të pranishme sa në metropolet e lindjes. Ndoshta kjo shpjegon edhe habinë e kronikanit Ibn Xhubejr El Andalusi kur kishte dëshmuar realitetin e jetës shkencore në ato metropole.
Mund të kenë qenë pikërisht të dhënat e bollshme që kishte vëzhguar Ibn Xhubejri në lidhje me fenomenin e shkollave në Lindjen Islame që kanë frymëzuar themeluesin e Shtetit Hafsid në Tunizi dhe rrethinat e saj, Ebu Zekerija Jahja Bin Abdeluahid El Hafsi (vd. 647 hixhri / 1249 e.s.), të jetë i pari që e ka transferuar atë përvojë në hapësirën e perëndimit të vendeve muslimane. Ndërsa historiani tunizian Muhamed Ibn Ebi Dinar El Kajrauani (vd. 1111 hixhri / 1690 e.s.) ka përmendur se Sulltan Ebu Zekerija “ndërtoi shkollën në një pjesë të tregut El Sham’in” në Tunis gjatë mbretërimit të tij (625-647 hixhri / 1228 -1249 e.s.), e cila është institucioni i rregullt arsimor që njihej si “Medreseja El Sham’ijeh” dhe prej saj u diplomuan një grup i madh dijetarësh të fikhut, kadinjsh dhe letrarësh të shquar. Ndërtesa e saj vazhdon të qëndrojë edhe sot si dëshmi se ajo ishte shkolla më madhështore në hapësirën tuniziane.
Sa i përket Andaluzisë, biografitë e dijetarëve të mëdhenj të saj dëshmojnë se arsimi atje nuk ishte falas. Madje historiani andaluzian Shihabedin El Mekri (vs. 1041 hixhri / 1631 e.s.) ka thënë – në Nefh El Tajib Min Gusn El Andalus El Ratib– se “banorët e Andaluzisë nuk kanë shkolla që t’i ndihmojnë në kërkimin e diturisë, por përkundrazi i studiojnë të gjitha shkencat në xhami përkundrejt pagesës. Pra, ata studiojnë për të mësuar, jo për të marrë shpërblime (= bursë).” Ndoshta shpenzimet personale për arsimin – në vend që ta merrnin atë falas – ishte një nga arsyet e përsosmërisë shkencore për të cilën njiheshin dijetarët e Andaluzisë, që nga fillimi i themelimit të qytetërimit islam në të e deri në rënien e saj.
[1] Karmatizmi ka qenë një lëvizje militante shiite isma’ilite e përqendruar në El Hasa në Arabinë Lindore, ku ata krijuan një shtet socialist fetaro-utopian në vitin 899 të erës sonë. (Shënim i përkthyesit)
[2] Dinastia Bujide ishte një dinasti iraniane muslimane shiite me origjinë Dajlamite, e cila sundoi kryesisht mbi Irakun dhe Iranin qendror dhe jugor nga 934 deri në 1062. (Shën. i përkth.)
