Fillimet e faltoreve të hapura (arabisht: musala); (persisht: namazgah) në historinë islame lidhen me periudhën e Medinës, ku për shkak të rritjes së numrit të besimtarëve, u shfaq nevoja për një hapësirë më të madhe për faljen e namazit të xhumasë dhe të dy bajrameve. Profeti Muhamed (s.a.v.s.) dilte në musalë (namazgjah) për të falur namazin e Bajramit, të xhenazeve dhe për lutjen e shiut, “istiska”, në mënyrë që të merrnin pjesë sa më shumë njerëz. Sipas disa transmetimeve, Profeti Muhamed (s.a.v.s.) ka falur Bajramin në vende të ndryshme, vitin e parë e ka falur në vendin që njihet si Har’rat ed-Dus, Bajramin e dytë e ka falur në pranë shtëpisë së Hakim bin Ad’dasë, Bajramin e tretë e ka falur pranë shtëpisë së Abdullah bin Dur’ra el-Mazinit, Bajramin e katërt e fali pranë tregut të drithërave El-Hanatijn, pastaj u fal aty ku falen njerëzit edhe sot.[1] I Dërguari i Allahut (s.a.v.s.) në ditët e Bajramit, si të Ramazanit dhe të Kurbanit, e falte namazin e sabahut në xhaminë e vet dhe më pas shkonte në musalë (namazgjah) duke thënë tekbire.[2]
Profeti Muhamed (s.a.v.s.) caktoi musalën (namazgjahun) në lagjen Benu Selime jashtë Medinës, traditë që u vazhdua nga kalifët e drejtë dhe më pas nga udhëheqësit e mëvonshëm. Këtë e argumenton edhe Ebu Seid Hudriu i cili thotë: “Pejgamberi i Allahut dilte në musalë në ditën e Bajramit të Ramazanit dhe të Kurbanit. Së pari falte namazin, e pastaj u drejtohej besimtarëve. I këshillonte, u jepte udhëzime dhe urdhra”.[3] Ndërtimi i musalave (namazgjahëve) u bë praktikë e përhapur në shumë qytete islame, si pjesë e trashëgimisë profetike dhe nevojës urbane. Musala (namazgjahu) nuk ka pararendëse në fetë e tjera, në kulturat apo qytetërimet e tjera, arabe, semite, perse etj. Sipas të gjitha të dhënave, musala është vepër unikale myslimane, një paraprijëse e mesxhidit/xhamisë, që shërbente për nevoja adhurimi, takimi, bisedimesh, marrëveshjesh të besimtarëve në një vend për ndonjë çështje të caktuar me interes për atë vendbanim.[4] Në periudhën e hershme të Islamit, namazgjahët përbëheshin nga hapësira të gjera në natyrë dhe pas periudhës së katër kalifëve, atyre iu shtua mihrabi dhe minberi. Namazgjahë të tillë janë ndërtuar në të gjitha rajonet e botës islame, si: Arabia, Siria, Egjipti, në të gjithë Afrikën e Veriut deri në Marok, në rajonet perse etj. Megjithatë, shumë nga këta namazgjahë të hershëm, ekzistenca e të cilëve dihet nga burimet historike, janë zhdukur me kalimin e kohës. Në rajonin iranian, namazgjahët janë ndërtuar si struktura me një mur ku ndodhej mihrabi dhe përpara tij një ndërtesë me “ejvan” (holl i lartë me harqe). Kjo traditë arkitekturore nuk u përvetësua në territoret osmane, në vend të saj u preferuan namazgjahët e hapur, të pajisur me mihrab dhe minber.[5]
Fjalët “namazgah/namazgjah” në persisht dhe “musala” në arabisht zakonisht i referohen çdo vendi ku falet namaz. Si term në fikh (jurisprudencë islame), këto përdoren për vende të caktuara jashtë qendrave të banuara, ku falen namazet e Bajramit, namazi për shi, “istiksa”, dhe namazi i xhenazes.[6] Në traditën turke, në Anadoll, “namazgjah” përveç vendeve ku falet namazi në raste si Bajrami, është përdorur edhe për hapësira të rrethuara dhe të pambuluara që shërbenin si xhami të hapura përgjatë rrugëve, të ndërtuara për udhëtarët.[7] Shumica e xhamive të para në historinë islame janë ndërtuar në këtë stil. Xhamia e parë e ndërtuar nga Profeti Muhamed në Kuba dhe xhamia e fisit Benu Salim ku është falur namazi i parë i xhumasë (Mesxhid-i Atik) ishin të tilla.[8] Kur Profeti nisej për ndonjë udhëtim të gjatë, në vendet ku pushonte, zgjidhej një vend i përshtatshëm, pastrohej, vendoseshin gurë për të përcaktuar kufijtë dhe bëhej vendfalje (namazgjah). Gjatë ekspeditës së Tebukut, Profeti kishte ngritur rreth pesëmbëdhjetë vendfalje të tilla.[9] Ai gjithashtu kishte ngritur namazgjahë në disa vende gjatë rrugës për në Mekë. Kjo traditë vazhdoi edhe në periudhat pas Profetit Muhamed (s.a.v.s.) dhe shpesh herë namazgjahët ishin vendet ku pushonte ushtria gjatë fushatave të saj.
Namazgjahët, që përfaqësojnë xhami të hapura, zakonisht ndërtoheshin bashkë me një çezmë ose pus për abdes. Namazgjahët e ndërtuar në ndalesa (vendpushime), për të përmbushur nevojat e udhëtarëve për pushim dhe adhurim gjatë rrugës, ishin të ngritur me një ose më shumë shkallë mbi nivelin e tokës, ndonjëherë të rrethuar me një mur të ulët për të shërbyer si barrierë (sutrë), dhe me një gur mihrabi në drejtim të Kibles. Shpesh mbi gurin e mihrabit shkruhej: “Kul’lema dehale alejha Zekerij’ja el-mihrab” (Al-Imran: 37) ose thjesht: “El-mihrab/Mihrabi”, si orientim për drejtimin e Kibles.[10] Ka shumë shembuj, sidomos në ndalesa rrugore, ku prapa një çezme shtohej një mihrab dhe vendi shndërrohej në namazgjah, me dysheme të shtruar me gurë dhe të rrethuar me një mur të ulët. Shembuj të tillë gjenden ende sot në Turqi. Këta namazgjahë, të ndodhur përgjatë rrugëve të karvanëve, krijonin mundësinë për faljen e namazit për shumë njerëz.
Edhe sot e kësaj dite kemi shumë namazgjahë aktivë në shumë vende të botës. Edhe në trojet shqiptare tradita e namazgjahëve ka qenë shumë e përhapur. Gjatë Perandorisë Osmane, namazgjahët u institucionalizuan dhe ndërtimi i tyre kërkonte leje të posaçme nga sulltani, shpesh të shoqëruara me vakëfe për mirëmbajtje.[11] Evlija Çelebiu dokumenton namazgjahë të shumtë në Ballkan, përfshirë dhe qytetet shqiptare, si: Prizreni, Tirana, Elbasani, Shkupi, Gjakova dhe qytete të tjera. Në Prizren ekziston një namazgjah pothuajse në formën origjinale siç qe ndërtuar pas betejës së Kosovës, po ashtu namazgjahë të tillë ka edhe në Opojë.[12] Evlija Çelebiu në Gjirokastër identifikon namazgjahun në anë të kalasë. Ai thotë se në anën perëndimore ndodhet porta përballë namazgjahut, ndërmjet kalasë dhe namazgjahut ndodhet një hendek i cekët, 100 hapa i gjatë dhe 20 hapa i gjerë. Në tri anët e tjera nuk ka hendeqe, pasi ato mbrohen nga shkëmbinj shumë të thepisur. Në të djathtë të namazgjahut, mbi një shkëmb të thepisur ndodhet xhamia e Hëzër Agës, një ndërtesë e bukur me minare prej guri.[13] Për Elbasanin thotë se ka një vend të këndshëm për falje publike (namazgjah), të vendosur në një livadh që shkëlqen si mëndafshi jeshil, “duhavi”, dhe është zbukuruar me 50 selvi të larta. Elbasani ka shumë vende për pushim dhe çlodhje, si brenda qytetit ashtu edhe jashtë tij, ai ka rreth 70 kopshte private dhe publike me bar dhe lule, të përshtatshme për piknik dhe shëtitje zbavitëse.[14]
Edhe në fillim të shek. XX, namazgjahët kanë qenë të zbukuruar me pemë dhe lule dekorative. Në vitin 1922, Zyra e Vakëfit të Elbasanit i drejtohej Bashkisë për sigurimin e ujit për vaditjen e pemëve dhe luleve në namazgjah.[15] Ata shërbenin edhe si vende takimesh masive, mitingjesh apo protestash. Në namazgjahun e Elbasanit, më 1 korrik 1920, është mbajtur një miting i kryesuar nga Mehdi Frashëri me pjesëmarrjen e rreth 5000 qytetarëve, në mbështetje të çështjes së Vlorës.[16] Gjithashtu, pranë namazgjahut së Elbasanit ka pasur një shkollë për vajza që njihet si Shkolla Femërore e Namazgjahut, gjë që tregon ndikimin e madh që kishin këto sheshe dhe objekte vakëfi në strukturën urbane të qyteteve, saqë edhe objekte të ndryshme identifikoheshin nëpërmjet tyre.[17] Për namazgjahun e Vlorës Çelebiu thotë se ndërmjet kalasë dhe qytetit, jashtë mureve, gjendet një lëndinë e gjerë, ku njerëzit kryejnë ritin e faljes e që mund të marrë deri në 2000 vetë. Nga kalaja deri te qyteti jashtë mureve kjo lëndinë shtrihet në 1000 hapa gjatësi.[18]
Dalja e disa territoreve nga sundimi osman, si: në Bosnjë, Greqi, Serbi etj., bëri që ato shtete t’i shkatërronin objektet myslimane, duke i zëvendësuar me kisha, parqe, rrugë etj. Kjo ndodhi në Beograd e në qytete të tjera të Serbisë, por ndodhi edhe në Greqi, në Bosnjë dhe në trojet shqiptare. Në Athinë, si namazgjah shërbente një vend që quhej Froni i Belkisës. Aty luteshin për xhuma, bajrame, për rënie të shiut etj. Në Beograd, një lagje quhej Namazgjah si dhe një xhami mbante emrin Xhamia Namazgjah. Në Nish, namazgjahu përmendet në shek. XVIII, pranë Urës së Gurit dhe varrezave. Në Prishtinë, namazgjahu ka ekzistuar deri vonë, me shumë ndryshime e rindërtime. Në Shkup, namazgjahu deri në fund të shek. XIX gjendej në veri të Tophanes, në periferi. Më specifik ka qenë namazgjahu i Prizrenit që ka pasur edhe objekte ndihmëse, të cilat Serbia i ka rrënuar pas vitit 1912, ndërsa në vitin 1990 ajo synoi t’i rrënonte edhe themelet e saj dhe në vend të saj të ndërtonte një magazinë. Mirëpo, këmbëngulja e individëve dhe Bashkësisë Islame të Prizrenit, protestat publike në atë kohë e penguan rrënimin e namazgjahut.[19] Edhe në vendin tonë, me instalimin e regjimit komunist, namazgjahët u kthyen në lulishte apo sheshe ndërtimi. Në vitin 1955, Komiteti Ekzekutiv i Beratit i kërkonte Drejtorisë së Vakëfeve dhe Kryesisë së Komunitetit Mysliman regjistrimin e pronave vakëf që kishte lënë reforma agrare mbi lejimin e përdorimit të tyre nga entet dhe kooperativat, moslejimin e shitjes së trojeve të varrezave si dhe ka pasur disa konflikte mbi pronësinë e namazgjahëve.[20]
Trojet shqiptare, ashtu si edhe shumë vende të tjera nën sundimin osman, kanë pasur me dhjetëra namazgjahë, të ndërtuar për qëllime adhurimi dhe për të përmbushur nevojat fetare e shoqërore të komunitetit. Thuajse çdo qytet ballkanik ka pasur një ose më shumë namazgjahë, por pas rënies së Perandorisë Osmane, në mënyrë sistematike këto hapësira janë shkatërruar nga politikat shtetërore përkatëse. Sot, vetëm toponimia në disa prej këtyre vendeve na kujton ekzistencën e dikurshme të tyre. Për këtë harresë kemi përgjegjësi edhe ne vetë, pasi çështja e musalave dhe namazgjahëve nuk është trajtuar siç duhet, ndërkohë që neglizhimi i tyre përbën një formë të mohim të së kaluarës sonë historike. Aktualisht, në trojet shqiptare është funksional vetëm namazgjahu i Prizrenit, i cili, falë përkushtimit individual të banorëve, është ruajtur dhe ringritur si një ndër zbukurimet më domethënëse të qytetit. Gjithashtu, edhe namazgjahu i Tiranës është shndërruar në një xhami madhështore që mban të njëjtin emër.
Behar Kaçeli
Korrik 2025
[1] Xhemalud-din el-Matari, Et-Te’arijf bima enset el-hixhra min mealim dar el-hixhra, Riad 2005, f. 145.
[2] Nebi Bozkurt, “Namazgah”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, s. 357.
[3] Buhari, Es-Sahih: Kitab ‘ul-‘idejn (hadithi nr. 956): Muslim, Es-Sahih: Kitabu salat ‘il-‘idejn (hadithi nr. 889).
[4] N. Ibrahimi, “Musala / Namazgjahu në historinë tonë”, Edukata Islame, Viti L nr. 119-120, Prishtinë 2020, f. 263.
[5] Yavuz Tiryak, “Namazgah/Mimari”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, s. 359.
[6] Nexhat Ibrahimi, “Namazgjah”, Fjalor Enciklopedik Islam, Logos-A, 2017, f. 622.
[7] Nebi Bozkurt, “Namazgah”, po aty, s. 357.
[8] Abdelkud’dus el-Ensari, Athar el-Medineh el-Munau’uera, Damask 1935, f. 59.
[9] Vakidi, El-Megazi, V. 3, Londër 1966, f. 999.
[10] Yavuz Tiryak, “Namazgah/Mimari”, po aty, s. 359.
[11] M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları, Stamboll 1972.
[12] Nexhat Ibrahimi, “Namazgjah”, po aty, f. 622.
[13] R. Dankoff and R. Elsie, eds., Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Kosovo, Montenegro, Ohrid), Leiden: Brill, 2000, f. 74.
[14] R. Dankoff and R. Elsie, po aty, f. 181.
[15] AQSH, GF 3, Fo 272, Dosja nr. 12, 1922.
[16] AQSH, GF 3, Fo 271, Dosja nr. 105, 1920.
[17] AQSH, GF 3, Fo 287, Dosja nr. 5, 1925.
[18] R. Dankoff and R. Elsie, po aty, f. 139.
[19] Nexhat Ibrahimi, “Musala / Namazgjahu në historinë tonë”, po aty, f. 263.
[20] AQSH, FG 5, Fo 482, Dosja nr. 24, 1954.
