Gjatë sundimit osman, është diskutuar gjerësisht çështja e mungesës së prejardhjes kurejshite të sulltanëve, një kriter që, sipas një pjese të literaturës klasike islame, është konsideruar si i domosdoshëm për legjitimitetin e halifatit. Ky debat u artikulua më qartë për herë të parë në periudhën e Sulltan Sulejmanit (Kanunit), kur çështja e legjitimitetit të sulltanit si halif mori trajtë të thellë politike dhe teologjike. Pas vendosjes së sundimit osman në Hixhaz dhe Egjipt, statusi ndërkombëtar i Perandorisë Osmane në botën islame u fuqizua ndjeshëm. Sulltan Selimi I, pas fitores ndaj Mamelukëve, kërkoi që të pranohej si halif, duke përfshirë emrin e tij në hytbe. Pas tij, Sulltan Sulejmani filloi të përdorte hapur titullin e halifit në korrespondencat me udhëheqës nga India, Afrika e Veriut, Evropa, duke e pozicionuar veten si autoriteti më i lartë fetar, përtej kufijve të perandorisë.[1] Edhe pse sulltanët osmanë mbanin titullin “Halif i myslimanëve”, në shekujt e parë institucioni i halifatit nuk u përdor si mjet politik, ndoshta për shkak se autoriteti ushtarak dhe ekonomik i Perandorisë ishte dominues. Vetëm pas rënies progresive të fuqisë ushtarake, në veçanti pas shekullit XVIII, halafati filloi të instrumentalizohej në kancelaritë diplomatike osmane, duke u shndërruar në një element të rëndësishëm të politikës së jashtme.
Debati i përkatësisë kurejshite të halifatit u rihap përsëri gjatë shek. XIX, si pasojë e realiteteve të reja gjeopolitike që u krijuan pas kolonializimit të botës islame nga fuqitë evropiane. Në shekullin XIX, në kulmin e fuqisë së tyre koloniale, anglezët përhapën idenë se osmanët nuk ishin halifë të ligjshëm, sepse nuk ishin nga fisi Kurejsh, siç thuhet në një hadith të Profetit Muhamed (a.s.): “Halifët (imamët) janë nga kurejshët”.[2] Ky argument u përdor për të dobësuar autoritetin e sulltanëve osmanë, të cilët mbanin edhe titullin Halif, veçanërisht në vendet myslimane që ndodheshin nën sundimin britanik, si: India, Egjipti, Jemeni, Basra etj. Këto zona kishin ndjeshmëri ndaj thirrjes së halifatit dhe sulltani kishte njëfarë ndikimi mbi ta si udhëheqës i myslimanëve.[3] Meqë osmanët nuk ishin arabë nga kurejshët, anglezët përpiqeshin të thoshin se ata nuk kishin të drejtë për halifatin. Por në realitet, shumica e dijetarëve myslimanë e kanë pranuar që halifati nuk varet nga fisi, por nga aftësia për të udhëhequr dhe për të mbrojtur Islamin dhe sulltanët osmanë e kishin përmbushur këtë rol më së miri për shekuj me radhë. Pra, kjo ishte një manovër politike britanike për të përçarë myslimanët dhe për të dobësuar Perandorinë Osmane.[4]
Ibn Halduni, në veprën e tij “Kitabu’l-Iber”, trajton çështjen e halifatit dhe kushtet që duhet të plotësojë një halif. Sipas tij, ka një pajtim të përgjithshëm mes dijetarëve se halifi duhet të jetë: i ditur, i drejtë, i aftë për udhëheqje, fizikisht dhe mendërisht i shëndetshëm. Ai e pranon kushtin që halifi të jetë nga fisi Kurejsh, por ai nuk e sheh këtë si një urdhër fetar absolut, por si një nevojë politike e kohës. Ai me rastin e mbledhjes në Beni Sa’de kur u zgjodh Ebu Bekri halif i myslimanëve, argumenton me ruajtjen e unitetit dhe rendit shoqëror. Sipas Ibn Haldunit, kërkesa që halifi të jetë nga kurejshët nuk është një rregull fetar i pandryshueshëm, por një kusht i lidhur me rrethanat politike dhe shoqërore të kohës.[5]
Sipas disa burimeve historike osmane, pretendohet se dinastia kishte prejardhje nëpërmjet nënave, nga Profeti Muhamed (a.s.) në disa breza. Thuhet se Shejh Edebali, vjehrri i Osman Gaziut, rridhte nga një familje sejide (pasardhës të Imam Husejnit), që kishte emigruar nga Halepi në Karaman dhe më pas në Bilexhik.[6] Gjithashtu, në një prej veprave historike më të vjetra osmane “Düsturname-i Enveri”, theksohet se dinastia osmane është me prejardhje husejnite, pra pasardhës të Imam Husejnit, nipit të Profetit Muhamed (a.s.).[7] Sipas saj, nëna e Sulltan Çelebi Mehmedit, Devlet Hatun, rridhte nga fisi Kurejsh. Ajo ishte martuar me Jildirim Bajazitin në vitin 1375 dhe ishte bija e Sulejman Shahut, sundimtar i principatës së Germijanit. Nëna e saj, Mutahara Hatun, ishte vajza e Sulltan Veledit, i biri i Mevlana Xhelaludin Rumiut,[8] duke e lidhur kështu Devlet Hatunin me një prej linjave më të respektuara shpirtërore të kohës.[9] Mirëpo, shohim që osmanët nuk e kanë shfrytëzuar politikisht asnjëherë linjën e tyre husejnite të gjakut.
Një nga figurat që u angazhua maksimalisht për të promovuar legjitimitetin e osmanëve për mbajtjen e titullit Halif ishte edhe Lutfi Pasha, një burrështetas i lartë osman me prejardhje shqiptare dhe sadrazem gjatë sundimit të Sulejmanit. Më 12 gusht 1554, ai hartoi një traktat të rëndësishëm me titullin “Halas al-Ummah fi ma’rifetil-e’imme”, i cili konsiderohet një vepër unike në mendimin politik osman. Qëllimi i këtij traktati ishte sjellja e argumenteve fetare dhe historike në legjitimimin e pozitës së Sulltan Sulejmanit si halif i umetit islam. Në argumentimin e tij, Lutfi Pasha theksonte se sulltani kishte marrë “bej’an” dhe ishte i pranuar nga umeti, prandaj, sipas tij, ai nuk ishte vetëm sulltan në kuptimin temporal, por edhe imam, vali dhe emir, duke zënë kështu vendin e Profetit (a.s.) në ruajtjen e fesë. Në këtë kontekst, Lutfi Pasha hodhi poshtë kushtin tradicional që halifi të ishte nga fisi Kurejsh, duke e cilësuar si një ndikim shiit (rafidi), dhe jo si parim themelor të akides sunite. Kjo risale, “traktat”, sfidoi mendimin dominues të kohës, duke sjellë një qasje të re politike dhe teologjike, në funksion të konsolidimit të autoritetit suprem të sulltanit si udhëheqës i botës islame.
Lufti Pasha dhe vepra e tij “Halasu’l umme” në konfigurimin e mendimit fetar rreth halifatit
Për fat të keq, në opinionin publik shqiptar figura e Lutfi Pashës është shumë pak e njohur, ndërsa në qarqet akademike turke ai krahasohet me figurat më të rëndësishme të historisë politike dhe administrative të shteteve islame. Lufti Pasha, për Perandorinë Osmane, konsiderohet si veziri Nizamulmulk i Perandorisë Selxhuke. Nizamulmulk është autor i veprës së famshme “Siyasetname” (Traktati mbi qeverisjen), e cila është një udhëzues për qeverisjen e drejtë dhe për menaxhimin e shtetit. Ai konsiderohet si modeli klasik i vezirit të mençur, që punon për qëndrueshmërinë dhe mirëqenien e shtetit. Ndërsa Lufti Pasha, vezir i Perandorisë Osmane në shekullin XVI, njihet për përpjekjet e tij për reformat administrative dhe për qëndrimin e tij të pavarur nga intrigat politike të sarajit. Edhe ai shkroi një vepër të quajtur “Asafname” (Traktati i Vezirit) ku ndau përvojën dhe këshillat e tij mbi qeverisjen, duke evidentuar problematikat më të mëdha të shtetit osman të asaj kohe.[10]
Sehi Bej, një nga bashkëkohësit dhe njerëzit më të afërt të Sulltan Sulejmanit, e përshkruan kështu Lufti Pashën: “Ai është nga shërbëtorët që është rritur nën edukimin e të ndjerit Sulltan Selimi. Ka qenë shumë i dashur dhe i vlerësuar në praninë e tij të nderuar. Është një vezir që i përmbahej sheriatit, është i drejtë, i virtytshëm, me sjellje të mira, me moral engjëllor, me pamje si të Jusufit, i njohur për trimëri, bujari, fisnikëri dhe mikpritje, është njeri me turp dhe edukatë, i kujdesshëm dhe i mençur, besimtar dhe dashamirës i dijetarëve dhe njerëzve të ditur. Që nga shfaqja e shtetit osman, nuk është parë një vezir kaq fetar, mysliman dhe me dinjitet sa ky. Në Stamboll kishte disa bidate (risi të dëmshme fetare) që ishin bërë zakon dhe që i shqetësonin të gjithë. Kur mori postin e vezirit, ai i hoqi të gjitha ato bidate”.[11] Ky fragment e paraqet atë si vezirin ideal osman fetar dhe reformator. Fuat Kypryly thotë për Lutfi Pashën: “Edhe pse nuk kishte një mendje aq të mprehtë sa ajo e Ibrahim Pashës apo Rustem Pashës, ai ishte një njeri me gjykim të mprehtë, i ndershëm dhe i kujdesshëm për të përmirësuar pikat e dobëta të administratës, një njeri që sillej në mënyrë të pavarur dhe nuk bëhej vegël e intrigave të sarajit. Ata që merren me studimin e historisë së Perandorisë Osmane, e dinë fare mirë se çfarë pasojash të tmerrshme kanë pasur në shekullin e 16-të pikërisht ato çrregullime që pashai i kishte evidentuar që në atë kohë”.[12]
Lutfi Pasha ka qenë një person që e njihte mirë shtetin osman, historinë e tyre dhe çështjet qeverisëse. Ai e shpreh qartë këtë në veprën e tij të titulluar “Tevarih-i Al-i Osman”. Fëmijërinë Lutfi Pasha e ka kaluar në sarajin e Sulltan Bajazitit II, ai ka qenë gjithmonë pranë Sulltan Selimit I dhe Sulltan Sulejmanit dhe ka marrë pjesë në shumë beteja. Ai ka shërbyer në të gjitha nivelet e shtetit dhe ka mbajtur postet, si: sanxhakbej, bejlerbej, vezir dhe sadrazem. Këto përvoja, si në provincë ashtu edhe në qendër të shtetit, i kanë mundësuar të grumbullojë informacione rreth faktorëve të ngritjes dhe dobësisë së shtetit. Prandaj, duke qenë dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve dhe ndodhive që i ka përjetuar vetë dhe i ka pasqyruar në veprën “Tevarih-i Al-i Osman”. Në postin e sadrazemit ai njihet për një sërë reformash administrative dhe financiare. Ai konsiderohet si i pari që paralajmëroi se shteti kishte filluar të rrënohej pavarësisht se në pamje të jashtme duket i fortë. Ai qe i pari në historinë e sadrazemëve që dokumentoi pagën që merrte dhe shpenzimet që kishte kryer, me evidentimin e parave të kursyera, duke dhënë kështu një lloj shembulli personal konsekuent dhe llogaridhënës.[13]
Vepra “Halas al-Ummah fi ma’rifetil-e’imme” është një traktat i shkruar nga Lutfi Pasha, si një figurë e njohur e mendimit politik osman, më 12 gusht 1554. Ky tekst ka rëndësi të veçantë në historinë e mendimit politik osman, pasi i jep legjitimitet Sulltan Sulejmanit si halif i myslimanëve, duke e paraqitur jo vetëm si sundimtar politik, por edhe si: imam, halif dhe udhëheqës të botës islame. Lutfi Pasha argumenton se, përderisa Sulltani është pranuar nga populli (i është dhënë bej’a) dhe sundon me ligje që zbatohen në botën islame, ai përmbush kriteret për të qenë halif i myslimanëve. Ai kundërshton idenë se halifi duhet të jetë domosdoshmërisht nga fisi kurejshit, duke e konsideruar këtë kusht si ndikim të rrymave shiite (rafidive) dhe si largim nga rruga sunite. Traktati është i rëndësishëm sepse përbën një kundërpërgjigje (reddije) ndaj komentit të Teftazanit të “Sharh el-Akaid en-Nesefije”, vepër e njohur në botën osmane në fushën e kelamit, të cilët e merrnin si të mirëqenë kriterin e prejardhjes së halifit nga fisi Kurejsh.[14]
Hamilton A. R. Gibb është një nga autorët e parë perëndimorë që është marrë drejtpërdrejt me këtë risale dhe që e ka prezantuar figurën e Lufti Pashës me publikun perëndimorë në artikullin e tij të titulluar “Lutfi Pasha në Halifatin Osman”,[15] duke e cilësuar risalen si të rëndësishme nga këndvështrimi i teorisë politike islame, shoqëruar me disa kritika. Ndërsa Maxhide Mahluf ka bërë një botim anastatik në arabisht të “Halas al-Ummah”, duke iu referuar dorëshkrimit origjinal shoqëruar me një hyrjen të gjatë ku pasqyron jetën dhe veprat e Lufti Pashës.[16] Kjo konsiderohet si punimi më i plotë rreth kësaj vepre. Ndërsa, Muharem Jahja, në tezën e tij të magjistraturës mbi këtë risale, bën vlerësime për arsyen e shkrimit të risales dhe burimet e saj, duke e bërë të njohur për opinionin publik turqishtfolës. Ai jep informacione edhe për kopjet e dorëshkrimeve të saj, duke identifikuar tri dorëshkrime në arabisht dhe dy në persisht.[17] Në aspektin fizik, dorëshkrimi origjinal në arabisht dhe me përkthim ndërmjet rreshtave në osmanisht përbëhet nga 24 fletë të formatit të madh. Vula që mban mbi kapak vërteton se ky dorëshkrim ka qenë në pronësi të Sulltan Mahmudit I dhe që është lënë vakëf prej tij, në të gjendet edhe mbishkrimi i vakëfimit. Në fund të dorëshkrimit autori ka shënuar vitin e përfundimit, 961/1554, ku bëhet e qartë se kopja është origjinale dhe e shkruar nga dora e Lutfi Pashës.[18]
Në shkrimin e kësaj vepre Lutfi Pasha është mbështetur mbi një numër të madh referencash fikhu dhe gjuhësore. Pavarësisht nga përmasat e tij të vogla, aty gjenden një numër i madh lëmish referenciale, si: libra hadithi, fikhu, historie, gjuhe, koleksione fetvash etj. Siç edhe e sqaron edhe vetë Lutfi Pasha në fillim të veprës, ai përcakton titullin dhe arsyet e përpilimit të kësaj vepre. “Këtij traktati, me ndihmën dhe udhëzimin e bukur të Allahut, i dhashë titullin ‘Halas al-Ummah fi ma’rifetil-e’imme’, pastaj e përgatita këtë vepër për të shpjeguar gjendjen e umetit që nga koha e halifëve abasitë deri në ditët tona, si dhe për të trajtuar çështjen nëse është e lejueshme apo jo që sulltanëve që nuk janë nga fisi Kurejsh t’u jepet titulli i imamëve (udhëheqësve) dhe halifëve apo jo”.[19]
“Arsyeja që e mora përsipër këtë çështje fetare, duke u mbështetur në argumente të përcjella sheriatike, është që të largojmë dyshimet dhe të qetësojmë zemrat sepse disa njerëz fisnikë erdhën tek unë dhe më pyetën për këtë çështje, me qëllim që të largonin dyshimet dhe të qetësonin zemrat e tyre rreth çështjeve. Çfarë mendimi kam për gjendjen e umetit pas halifëve abasitë? A është e lejuar që një personi që nuk është nga kurejshët, edhe pse është bërë sundimtar nëpërmjet dominimit (galebe) dhe konsensusit (ixhma), t’i themi imam apo halif? Disa prej tyre, duke u argumentuar, më sollën fjalët e dijetarëve të mëdhenj, si: Nesefi dhe Taftazani, rreth çështjes së imamllëkut dhe halifatit, se “imami duhet të jetë nga fisi Kurejsh”. Në këtë rast, çfarë ndodh me ata që nuk janë nga Kurejshi? A është ky pohim i Imam Nesefit i përputhshëm me realitetin e sotëm, me gjendjen e sulltanëve dhe të umetit? Kështu, mbi dëshirën dhe kërkesën e sinqertë të tyre, ia kushtova vetveten hulumtimit. U përpoqa të dalloja të vërtetën nga e pavërteta dhe studiova librat e besueshëm që bëjnë dallimin ndërmjet së drejtës dhe së shtrembrës. Në fetva lexova veprat, si: Fetaua Kadihan, Mexhmu’ul-Heuadith uen-Neuazil uel Uakiat, Fetaua en-Neuazil e Ebu Lejthit, Fetaua et-Tatarhanije, Fetaua el-Muhit, Fetua el-Uexhiz, Fetaua el-Bezazije, Xhami’ el-Fetaua. Në fikh: Beda’i es-Sana’i fi Tertip esh-Shera’i, El-Hidaje, El-Muhtarat, Et-Teufik, Dhehirat el-Ukba, Zubdet el-Mesail. Në hadith: Sharh el-Mesharik, El-Mesabih, Sherh Sher’at el-Islam, Feuaih el-Miskije fil-Feuatih el-Mekkije, Et-Tearifat. Në histori: Tarih et-Taberi, ndërsa në gjuhë arabe, El-Kamus”.[20] Vetë ai është treguar i kujdesshëm që t’i shënojë në fillim të veprës së tij veprat mbi të cilat është mbështetur dhe ka përfituar prej tyre. Ky është tregues edhe për përmbajtjen e thelluar të kësaj risaleje si dhe shterimi shkencor që u ka bërë pyetjeve të parashtruara.
[1] Azmi Özcan, “Osmanlılar ve Hilâfet”, Yeni Türkiye, C. XXII, S. 82, Ankara 2016, s. 679-690.
[2] Imam Ahmedi (4/421), (19792).
[3] İ. N. Câsim, “British Attitude Towards the Ottoman Caliphate from the Russian war to the Abolition of Abdulhamid”, Abdulhamid Han in Arab Georgraphy from the writhings of Arabian Authors, İstanbul 2020, s. 225-237.
[4] Azmi Özcan, “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Araplar Arasında Hilâfet Karşıtı Faaliyetler (1877-1909)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 12, İstanbul 2005, s. 77-100.
[5] Mehmet Dalkılıç, “İbn Haldûn’un Bakış Açısından Hilâfetin Kureyşliliği ve Veliaht Tayin Etme Meselesi”, İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı- III: (M. XII.-XIX. Yüzyıl Arası), İstanbul 2021, s. 701-712.
[6] https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=175&h%C3%A2nedan-ve-kurey%C5%9F
[7] Murat Celep, Düsturname-i Enveri’nin Transkripti ve Türk Kültür Tarihi Bakımından Değerlendirilmesi (XVIII. Kitap Aydınoğulları) (tezë masteri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, 2017, nën drejtimin e Prof. Dr. Salim Koca.
[8] Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. İslam Düşünce Atlası, https://islamdusunceatlasi.org/mevlana-celaleddin-i-rumi/456
[9] https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=175&h%C3%A2nedan-ve-kurey%C5%9F
[10] Hava Selçuk, “Üç Devir, Üç Devlet ve Üç Vezir (Bilge Tonyukuk, Nizamülmülk ve Lütfi Paşa)”, Bilge Tonyuyuk Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları-I, Gaziantep 2020, s. 1-22.
[11] Kayhan Atik, “Lütfi Paşa’nın Devlet Adamlığı ve Devlet Yönetimine Dair Görüşleri”, Asos Journal: The Journal of Academic Social Science, C. V, S. 52, Eylül 2017, s. 346.
[12] Lütfi Paşa, Asafnâme, Haz: Ahmet Uğur, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s. 5.
[13] Kayhan Atik, “Kanuni Sultan Süleyman ve Lütfi Paşa”, I. Uluslararası Kanuni Sultan Süleyman Sempozyumu, Trabzon 2018, s. 175-184.
[14] Özgür Kavak, “Halâsü’l-ümme’den Necâtü’l-ümme’ye -Osmanlı Siyaset Düşüncesinin Süreklilik Arz Eden Meselelerine Dair Birkaç Not-”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27, sy. 52 (Ağustos 2022), s. 27-70.
[15] Hamilton A. R. Gibb, “Lutfi Paşa on the Ottoman Caliphate,” Oriens 15 (1962), s. 287-295.
[16] Lutfi Paşa, Halâsü’l-ümme fî ma‘rifeti’l-e’imme, haz. Mâcide Mahlûf (Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2001).
[17] Muharem Jahja, “Lutfi Paşa’nın (893/1488-970/1562) Halasu’l-ümme fi ma‘rifeti’l-eimme Risâlesinin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi,” (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2003).
[18] Lutfi Paşa, Halâsü’l-ümme fî ma‘rifeti’l-e’imme, haz. Mâcide Mahlûf, po aty, f. 22-24.
[19] Muharem Jahja, “Lutfi Paşa’nın (893/1488-970/1562) Halas al-Ummah fi ma’rifetil-e’imme …” po aty, f. 51.
[20] Muharem Jahja, “Lutfi Paşa’nın (893/1488-970/1562) Halas al-Ummah fi ma’rifetil-e’imme…” po aty, f. 52-53.
