Gjatë shek. XIX e gjer në shpalljen e Pavarësisë, qëndrimi i elitave shqiptare kundrejt Perandorisë Osmane, duke pasur parasysh edhe nocionet e “Sulltanatit” dhe “Kalifatit” që ajo mbartte, u artikulua në mënyrë të qartë dhe gjeti shprehjen më të plotë në programin politik të Lidhjes së Prizrenit. Siç del në pah edhe në shumë studime, në projektin politik të saj në rend të parë ishte krijimi i një administrate autonome shqiptare nën Perandorinë Osmane me qendër Manastirin, mbledhjen e taksave, krijimin e një ushtrie kombëtare etj., duke mos harruar se i gjithë aktiviteti i Lidhjes ndodhi në brendësi të territorit të Perandorisë Osmane në të cilën Sulltani ishte edhe Kalif dhe pikërisht në xhaminë Bajrakli të Prizrenit,[1] që ishte simboli i pushtetit fetar në qytet.
Arkitekti i mendimit rilindës shqiptar, Sami Frashëri, në veprën e tij “Him’metul-Himam fi Neshril-Islam” (Përpjekja e heronjve në përhapjen e Islamit) kalimin e Kalifatit në dorë të osmanëve do ta shihte si procesin më të rëndësishëm historik. Sipas tij, bashkimi i Kalifatit dhe i Sulltanatit në dorën e Sulltan Selimit I dhe më pas kulmimi i fuqisë osmane nën Sulltan Sulejmanin shënoi një etapë të re në historinë e Islamit, duke i rikthyer botës islame një unitet të ngjashëm me atë të kohës së Omerit (r.a.), Emevitëve dhe Abasidëve. Ky bashkim fuqizoi jo vetëm autoritetin politik dhe fetar të Perandorisë Osmane, por edhe rolin e saj në arenën ndërkombëtare. Me zgjerimin territorial në Hungari, Transilvani, Besarabi, Krime dhe në territoret berbere të Afrikës së Veriut nën udhëheqjen e admiralit Hajrudin Barbarosa, Perandoria Osmane u shndërrua në një fuqi të padiskutueshme tokësore dhe detare. Në kulmin e saj, ajo u dallua jo vetëm për fuqinë ushtarake, por edhe për përparimin shkencor dhe civilizues, duke tejkaluar ndjeshëm Evropën e kohës në shumë fusha.[2]
Sipas Samiut, unifikimi rreth Kalifatit Osman ishte rruga e vetme e shpëtimit për të gjithë popujt myslimanë në botë. Për të, Shteti i Lartë Osman ishte qendra natyrore dhe legjitime e botës islame, ndaj myslimanët e kishin detyrim fetar që buron nga rregullat e fesë dhe ligjet e Kalifatit, që ta mbronin dhe t’i shërbenin atij. Të gjitha këto si dhe idetë rreth koncepteve, si: milet, komb etj., i ka përmbledhur në një libërth të titulluar “Umem-i islamijenin mazi ve hal ve istikbali” (E kaluara, e tashmja dhe e ardhmja e kombeve islame).[3] Edhe opozitarët e Sulltan Abdulhamidit II, si Dervish Hima në vitin 1896, kur u drejtohej anëtarëve të shoqërisë Ittihad ve Teraki me një proklamatë nga Shqipëria, në akuzat që i drejton Sulltan Abdulhamidit II, e cilëson atë si uzurpues të fronit të kalifit, trashëgimisë profetike.[4] Ky është tregues se shqiptarët në raportet e tyre me Sulltanatin dhe Kalifatin kanë qenë të qartë dhe kanë ditur si t’i trajtojnë të dyja, si politikisht ashtu edhe fetarisht, pavarësisht nga qëndrimet politike që kanë mbajtur ndaj qeverisë apo Sulltanit.
Sami Frashëri do të replikonte edhe me një anonim që shkruante nga Shqipëria në gazetën “Tercuman’i-Hakikat” nr. 144: 150: 155: 159. Autori fjalët e artikullit të tij ia dedikonte një “Dijetari” të madh shqiptar që, sipas tij, kishte ardhur koha për rebelim ndaj Portës së Lartë, duke marrë shembull Malin e Zi dhe Serbinë. Ndërsa Samiu, duke theksuar lidhjen e tij me Shqipërinë, e sheh shkrimin e botuar jo vetëm si të pavërtetë, por edhe si të dëmshëm, duke i barazuar shqiptarët me rebelët më të egër, si ata të Malit të Zi, Serbisë dhe Bullgarisë. Ai vëren se një shkrim i tillë mund të ndikojë negativisht te lexuesit ndërkombëtarë dhe të krijojë një perceptim të rremë për Lidhjen e Prizrenit dhe përpjekjet kombëtare shqiptare. Në kundërpërgjigjen e tij Samiu ia bën të qartë se shqiptarët kanë dërguar përfaqësuesit e tyre te Porta e Lartë për të negociuar për autonominë e tyre dhe se shkëputja e tyre nga Perandoria Osmane do të ishte fatale për ta, ngaqë ishin të rrethuar me armiq të përjetshëm. Samiu i sugjeron të mësojë se Rusia kërkon bashkimin e sllavëve dhe se nuk dihet e ardhmja e principatave si ajo e Malit të Zi. Gjithashtu, i kujton të lexojë historinë dhe të shohë lidhjen që kanë pasur shqiptarët me Kalifatin dhe Sulltanatin dhe se shqiptarët janë ata që kanë valëvitur flamurin e tyre në Oqeanin Indian me Sinan Pashën dhe në portat e Vjenës me Qypryllinjtë.[5]
Ndërsa vëllai i tij, Abdyl Frashëri, në përputhje me zhvillimet politike të kohës, i dërgoi një relacion gjashtëfaqësh Sulltan Abdylhamidit II, e cila në regjistrat e Arkivit Osman figuron me titullin “Arnavutluğa Dair Abdullah Hüsnü’nün Layihası” (Relacioni i Abdullah Hysniut për Shqipërinë), e firmosur dhe e vulosur me emrin “Robi Juaj Abdullah Hysniu” dhe mban datën 13 tetor 1880. Në hyrje të saj, i drejtohet Sulltanit duke theksuar se Shqipëria është e kënaqur me administrimin e mëshirshëm dhe të drejtë të Perandorisë Osmane, por njëkohësisht nënvizon se edhe administrata osmane duhet të ndërmarrë hapa të caktuar, si: qasja ndaj shteteve të Evropës, arsimi dhe gjuha në trevat shqiptare, plani për reformën e ndarjes administrative të Shqipërisë. Abdyl Frashëri thekson: “Sulltani Osman është mbrojtësi absolut dhe kalifi i shenjtë jo vetëm i 25 milionë osmanlinjve, por edhe i 200 milionë myslimanëve në mbarë botën, dhe për këtë arsye, ai është përgjegjës jo vetëm për lumturinë dhe pavarësinë e këtij shteti dhe populli, por për mbarë botën islame”. Ai shton se ka udhëtuar nëpër Shqipëri për katër vjet me radhë dhe se e njeh shumë mirë ndjeshmërinë e popullit dhe i pohon se “popullsia myslimane në Shqipëri është e gatshme të japë edhe jetën për Perandorinë Osmane dhe se nga çobani e deri te më i dituri, të gjithë myslimanët shqiptarë janë të përkushtuar dhe besnikë ndaj saj”.[6]
Edhe në relacionet e vazhdueshme që vinin nga Ballkani ka të dhëna mbi besnikërinë e popullit shqiptar ndaj Kalifit.[7] Ahmet (Alfred) Rustem Bej, ambasadori osman në Cetinjë, raportonte se pas rrëzimit të Sulltan Abdylhamidit, lidhjet me vilajetet e Shqipërisë ishin dobësuar. Sipas tij, forcimi i këtyre marrëdhënieve do të ishte në interes të qeverisë osmane, duke nënvizuar se bashkëpunimi me shqiptarët rreth konceptit të osmanizmit ishte çështje jetike për të fituar besnikërinë e tyre dhe se kjo nuk mund të arrihej përmes dhunës dhe detyrimit, por përmes një administrimi të mirë dhe zbatimit të politikave që sjellin mirëqenie dhe lumturi në rajon. Ai në mënyrë të tërthortë kritikon politikat e Komitetit të Bashkimit dhe Përparimit (Ittihad ve Teraki) ndaj Shqipërisë, Kosovës dhe Shkodrës.[8] Në raportin e tij ai vë në dukje raportet dhe politikat pozitive që Sulltan Abdylhamidi kishte me shqiptarët dhe se duhej të forcohej kjo miqësi nëpërmjet një dialogu me krerët vendorë, të cilët gëzonin një ndikim të madh në shoqëri. Lidhja që shqiptarët kishin me Kalifin, u pa edhe gjatë vizitës së Sulltan Reshatit në Kosovë, ku më se 100 mijë shqiptarë u mblodhën në namazin e xhumasë në Fushë-Kosovë. Kjo ishte një lloj bese e shqiptarëve ndaj Kalifatit, në një periudhë kur Perandoria Osmane ishte në kulmin e dobësisë së saj.
Në këtë udhëtim dolën në pah dy koncepte, kur bëhej fjalë për komunitetet që përbënin Perandorinë Osmane, theksi binte te kushtetuta dhe për rrjedhojë te Sulltanati, ndërsa kur bëhej fjalë për myslimanët dhe shqiptarët, në qendër ishte feja islame dhe Kalifati. Qëllimi ishte që uniteti fetar midis sulltanit/kalifit dhe shqiptarëve të forcohej nëpërmjet këtij udhëtimi. Vizita pati jehonë të madhe dhe zuri vend në shtypin e kohës. Në një shkrim të botuar në gazetën “Rumili”, u theksuan këto pikëpamje: “Ata që e njohin mirë lidhjen e vëllezërve tanë shqiptarë me institucionin e Kalifatit, e kishin të qartë dhe e prisnin që nderimet dhe respekti që do t’i tregonin ata Sulltanit, do të ishin të jashtëzakonshme. Shqipëria është një pjesë e pandashme, thelbësore dhe e çmuar e botës osmane. Shqiptarët janë të lidhur me institucionin e Kalifatit me lidhje të lashta e të përjetshme. Të shpresosh se këto lidhje do të zbehen apo të punosh me këtë shpresë është e kotë. Ne e shohim këtë udhëtim si një moment që bashkon të kaluarën e afërt me të ardhmen e afërt dhe me një besim të madh besojmë se shteti osman do të jetojë, do të vazhdojë të ekzistojë përgjithmonë”.[9] Ajo që e ka dëmtuar më së shumti lëvizjen mbarislame shqiptare, kryesisht në fund të shek. XIX dhe fillim të shek. XX, është gjenocidi serb ndaj shqiptarëve dhe eliminimi sistematik i figurave fetare, të cilët kanë luajtur shpesh rol kyç në jetën shoqërore dhe politike shqiptare. Këto veprime u intensifikuan që nga gjysma e dytë e shek. XIX, gjatë Luftërave Ballkanike, periudhës mes dy luftërave botërore dhe edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Pushteti serb ka synuar eliminimin e elitës fetare shqiptare si një mënyrë për të lehtësuar pushtimin dhe kontrollin e territoreve.[10]
Shqiptarët gjithmonë janë parë si besnikë të Islamit dhe janë përshkruar si “kavmi necip” – popull fisnik, saqë fisnikëria dhe besnikëria e tyre është parë edhe në skajet më të largëta të Perandorisë dhe në kohët më të vështira të saj.[11] Besnikërinë e shqiptarëve ndaj Kalifatit dhe Perandorisë e gjejmë edhe te përgjigjja e një shqiptari gegë dhënë në një artikull polemik rreth çështjes shqiptare nga perspektiva fetare dhe nacionale. Pyetjes se shqiptarët po e forcojnë idenë e ndarjes nga Kalifati dhe Perandoria Osmane, ai i tronditur plotësisht përgjigjet dhe thotë, në formë të përmbledhur: “Ne, si shqiptarë, përkatësinë tonë etnike na e ka mbrojtur feja islame dhe Perandoria Osmane, kështu që para së gjithash ne jemi myslimanë dhe osmanlinj”.[12]
Përkatësia islame e shqiptarëve ka qenë aq e fortë saqë edhe vetë Austro-Hungaria e shihte të arsyeshme që të bashkëpunonte politikisht me Portën e Lartë për formimin e Vilajetit Shqiptar dhe të dërgonte një inspektor të posaçëm. Diplomatët austriakë ia bënin të qartë Evropës në raportet e tyre nga Stambolli se ekzistenca e Turqisë në Ballkan është e lidhur me shqiptarët; shqiptarët janë gjithmonë besnikë dhe ata nuk marrin asnjë veprim kundër qeverisë osmane.[13] Edhe gazetat britanike nga Stambolli raportonin se politikat osmano-shqiptare kanë marrë ngjyrim fetar dhe se thirrja “Kalifati në rrezik” ka ndezur zellin te komunitetet myslimane, duke krijuar tension dhe shqetësime në mesin e popullsisë.[14] Ky zhvillim tregon qartë ndërlikimet e përziera midis politikës osmane, besimit fetar dhe lidhjeve tradicionale të shqiptarëve me institucionet e Kalifatit. Raportet e mbërritura nga terreni tregojnë se përpjekjet për të imponuar politikën osmane hasën rezistencë dhe se shqiptarët kërkojnë të ruajnë autonominë dhe besnikërinë e tyre fetare në përputhje me traditat e tyre.
Në shekullin XIX e deri në shpalljen e Pavarësisë, qëndrimi i elitave shqiptare ndaj Perandorisë Osmane nuk ishte i njëtrajtshëm, por në thelb i orientuar nga dy shtylla, si: besnikëria ndaj Kalifatit si institucion fetar dhe kërkesa për autonomi brenda Sulltanatit si strukturë politike. Në këtë raport të ndërlikuar, shqiptarët shfaqën aftësinë për të mbajtur ekuilibër ndërmjet ruajtjes së lidhjes me qendrën osmane dhe artikulimit të interesave të tyre kombëtarë. Kalifati shihej si garanci shpirtërore dhe si pjesë e identitetit mysliman, ndërsa autonomia politike përfytyrohej si kusht për ruajtjen e qenies kombëtare. Ky dyzim politik e fetar e përcolli diskursin e elitave shqiptare, duke u bërë pjesë e një strategjie të gjallë mbijetese dhe afirmimi, që do të shënonte një etapë të rëndësishme në rrugën drejt shtetformimit shqiptar. Rrethanat e krijuara pas Luftërave Ballkanike krijuan një realitet të ri në rajon, bashkë me të do të ndryshonte edhe diskursi i zhvillimit të ngjarjeve si në kontekstin politik ashtu edhe në atë fetar.
[1] Gazmend Shpuza, “Program i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit – “kushtetuta” – e vilajeteve të bashkuara”, Univers 13 (13):76-92.
[2] Sami Frashëri, Vepra VI, Logos-A, Shkup 2024, f. 667.
[3] Sami Frashëri, Vepra VI, Logos-A, Shkup 2024, f. 644.
[4] Dervish Hima, “Arnavutluktan”, ed. Ahmed Rıza, Meşveret, C. I, S. 23, Paris, 27 Cemazielahir 1314/1896, s. 4-5.
[5] Sami Frashëri, Vepra V, Logos-A, Shkup 2024, f. 233-254.
[6] Selda Kılıç, “Bir Osmanlı Aydınının Arnavutluk’a Dair Görüş ve Düşünceleri”, OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 19, Ankara, 2006, s. 257-270.
[7] BOA, Y. PKR. UM, 50, 18.
[8] Nuri Köstüklü, “Balkan Savaşı Öncesinde İşkodra ve Kosova Vilayetlerinin Durumuna Dair Çetine Sefiri Alfred Rüstem Bey’in Bir Raporu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XXVIII, S. 84, Ankara, 2012, s. 41-56.
[9] Mevlüt Çelebi, “Rumeli’ye Veda Ederken Sultan Reşad’ın Kosova’yı Ziyareti”, Yeni Türkiye, S. 68,[Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı -III] , Ankara, 2015, s. 3291-3298.
[10] Nuridin Ahmeti, “Eliminimi i elitës fetare të shqiptarëve si formë e gjenocidit serb (1878-1999)”, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike 52, Instituti Albanologjik, Prishtinë 2022, f. 181-195.
[11] “Arnavutluk ve Hissiyat-ı İslamiyye”, Sebilü’r-Reşad (dikur Sırat-ı Müstakim), V. I–VIII, Nr. 12–194, (10 Mayıs 1328/23 maj 1912), f. 226.
[12] Şehbenderzade F. A. Hilmi, “Bir Kiğa’nın? Cevabı ve Şimali Arnavutluğun Ruhu”, Hikmet, cilt I, no. 26, İstanbul (13 Teşrinievvel 1910), s. 7.
[13] Şehbenderzade F.A. Hilmi, “Telgrafnameler: Avusturya ve Arnavutluk,” Hikmet, C. I, Nr.3, İstanbul (3 Ağustos 1911), s. 1.
[14] “The Albanian Revolt”, Saturday Revieë of Politics, Literature, Science and Art, London, 14 May 1910, f. 6-7.
