Nji telegram i Kalifes.
- Vehbi, Myfti i Përgjithshëm në Tiranë.
“Telegrami nderimtar i Z. s’ Uej i derguem n’Emen te popullit Mysliman Shqiptar qi i uronte të Madhit HALIFE fronin e Nalte t’ Hilafetit, u këndue nga Nartmadhenia e Tij me nji gëzim të veçant. N.M. T. na urdhenoj t’ i apim zbukurim gjuhes duke thanë se, Kombi Shqiptar trim e Shpirtmadh me qen se, në çdo gjendje e në çdo kohë ashtë nji gjymtyrë i vlefshem per trupin e pergjithshme Mysliman ka me e naltësue fjalën e njitimit (qelimei-vahdet) dhe në dy jet ka me ja mberitun shkallës ma të naltë të nderit e të lumteries. N. M. deshiron dhe zotniës s’ Uej q’ini mprojtësi i Sheriatit n’ atë Shtet, Zoti u falë sukses (myvefekijet) per plotësimin e deshirave të mprodhshme edhe për mirepunet e pritshme duke ranjosun e duke forcuem vendimet (Ahqamet) e nalt të Sheriati-Ahmedijejes në ç’do anë të Shqipnies. Mbas urdhenit të N. M. se Tij me gezim po shpejtoj t’u ap sihariq (tebshir) per selamin shpetimprues të Madhit HALIFE q’i çon të gjith Popullit Shqiptar Mysliman”.[1]
(Krye Adjutant Kajmekam; Sheqib d. v.; Stamboll, 23-12-922).
Ky dokument është dëshmi se edhe pas shpalljes së Pavarësisë, shqiptarët myslimanë vazhdonin të perceptoheshin si pjesë organike e umetit islam, ndërkohë që udhëheqësit e tyre fetarë gëzonin ende vëmendjen dhe mbështetjen shpirtërore të Kalifatit. Mesazhi i Kalifit përforconte idenë e unitetit islam dhe i jepte legjitimitet rolit të myftiut shqiptar në mbrojtjen dhe zbatimin e sheriatit, në një kohë kur shteti i ri shqiptar po përpiqej të gërshetonte identitetin kombëtar me trashëgiminë osmane.
Nga Pavarësia te shfuqizimi i Kalifatit: myslimanët shqiptarë dhe autoriteti qendror islam (Kalifat-Shejhulislam)
Pas shpalljes së Pavarësisë, Shqipëria hyri në një periudhë zhvillimi të ri shoqëror, politik dhe kulturor, me përpjekje për të ndërtuar një identitet kombëtar që të tejkalonte ndarjet fetare. Historiografia shqiptare, e bazuar në burime të njëanshme nga shtypi i kohës, që nuk mund të themi se ishte shumë objektiv, na krijon një panoramë sikur që me shpalljen e Pavarësisë elitat myslimane të asaj kohe filluan përpjekjet për shkëputjen nga institucioni i Shejhul-Islamit. Më vonë, kjo filloi të interpretohej si një emancipim i qarqeve islame shqiptare të cilat filluan shkëputjen nga institucionet qendrore në Stamboll përpara se Ataturku të fillonte reformat e tij, gjë që faktikisht nuk është e vërtetë dhe se shqiptarët nuk e kanë shkëputur asnjëherë lidhjen e tyre hierarkike dhe shpirtërore me institucionin e Kalifit dhe të Shejhul-Islamit për aq kohë sa ata kanë ekzistuar.
Sipas korrespondentit të “London Daily Chronicle” në Vjenë, në qershor 1912, shqiptarët kishin nxjerrë një shpallje të nënshkruar nga të gjithë udhëheqësit e tyre, duke siguruar se do të mbeteshin besnikë ndaj Kalifatit dhe Perandorisë Osmane. Ata theksojnë se qëllimi i vetëm i kryengritjes së tyre është vendosja e një qeverie kushtetuese.[2] Edhe në shpalljen e Pavarësisë, siç raportohet nga korrespondenti i “Reuter” në Kostandinopojë, Ismail Qemali, Kryetar i Qeverisë së Përkohshme Shqiptare, e ka njoftuar Qeverinë Perandorake për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe ka kërkuar mbështetjen e saj.[3] Në mbledhjen e 5 majit 1913, Vehbi Dibra u ngarkua me organizimin e Xhematit Islam të Shqipërisë, ai la detyrën e Kryetarit të Pleqësisë për t’iu përkushtuar kësaj detyre, e cila synonte institucionalizimin e fesë islame në Shqipëri, duke ditur se kjo nismë nuk gjeti zbatim për shkak të fillimit të luftës dhe regjimit të Vidit. Megjithatë, duhet të dimë se kjo nuk ishte përpjekje për shkëputjen totale me institucionin e Kalifit dhe të Shejhul-Islamit në Stamboll.
Me ardhjen e Princ Vidit në Shqipëri, u hartua Statusi i Shtetit Shqiptar më 20 shkurt 1914, ku u sanksionua liria e plotë e besimit. U mor si bazë një nen themelor i Traktatit të Berlinit, neni 62, mbi të cilin u hartua edhe ligji i feve në Turqi.[4] Në Statusin Organik të Shqipërisë, të hartuar në vitin 1914, u përcaktua edhe statusi i feve, i objekteve të kultit, i vakëfeve dhe i pronave të tyre, si dhe i raporteve dhe lidhjeve që do të kishin me krerët e tyre më të lartë shpirtërorë. Sipas statusit, “Shqipëria nuk ka fe shtetërore. Liria dhe ushtrimi publik i të gjitha kulteve janë të siguruara”.[5] Gjithashtu, u përcaktua se të gjitha komunitetet fetare shqiptare ekzistuese njihen nga shteti. Ky parim zbatohet edhe për sektet e ndryshme myslimane. Asnjë pengesë nuk duhet të nxirret për organizimin hierarkik të komuniteteve të ndryshme e as për marrëdhëniet që këto mund të kenë në çështje të dogmës fetare, me kryetarët e tyre shpirtërorë më të lartë.[6] Pra, sipas këtij statusi, nuk kishte asnjë pengesë që myslimanët shqiptarë të ruanin lidhjen dhe hierarkinë e tyre shpirtërore me Kalifin dhe me Shejhul-Islamin në Stamboll.
Nëse do t’u referohemi rrethanave të Luftës I Botërore, do të shohim se Austro-Hungaria dhe Perandoria Osmane ishin aleatë dhe nuk mund të bëhej fjalë për shkëputje nga Kalifi apo Shejhul-Islami. Shtypi perëndimor i kohës raportonte se oficerë dhe eprorë kanë kaluar nëpër Ksanthi (Iskeçe) në Traki duke vazhduar për në Shqipëri. Ata mbajnë një fetva të Shejhul-Islamit që i nxit shqiptarët të bashkohen me ushtritë austro-gjermane në çlirimin e tokave islame.[7] E njëjta gjë është pretenduar edhe gjatë një demonstrate antigjermane në Athinë, ku pretendohej se oficerë dhe ushtarë me origjinë shqiptare janë larguar nga ushtria osmane nga Ksanthi për në Shqipëri me një fetva të Shejhul-Islamit, duke i nxitur shqiptarët të bashkohen me ushtritë austro-gjermane në çlirimin e tokave islame.[8]
Në vitin 1917, komandat e huaja që operonin në Shqipëri i njoftonin myftinjtë, si në rastin e Komandës M. e R. XIX drejtuar kryemyftiut të Beratit, ku i kërkonte që në lutjet fetare sulltani të përmendej vetëm si kalif dhe jo si sulltan[9], apo rasti i Komandës Austriake në Shkodër, korrespondoi me Kryemyftiun e Shkodrës duke kërkuar që Sulltani të cilësohej si “Kalif” dhe jo si “Sulltan”, duke nënvizuar rëndësinë e aspektit fetar mbi atë politik.[10] Nga këto të dhëna konkludojmë se edhe gjatë sundimit austriak në Shqipëri, jo vetëm që nuk ka pasur politika ndarjeje, përkundrazi, ata e kanë përdorur politikisht institucionin e Kalifit dhe fetvatë e Shejhul-Islamit për mobilizimin e myslimanëve shqiptarë në luftë me Serbinë dhe armiqtë e tyre. Gjer në Kongresin e Lushnjës myslimanët vazhdonin të ishin të organizuar nën emrin “Xhema’ati Islamije” siç e kishin trashëguar nga Austria. Kjo organizatë kishte lidhje me Shejhul- Islamin në Stamboll dhe hytbet (predikimet e xhumasë) mbaheshin në emër të Kalifit.[11]
Në statusin themeltar të vitit 1922, u përcaktua se “Shteti shqiptar s’ka fe zyrtare. Тë gjitha fetë е besimet јаnë të nderuara dhe liria е ushtrimit dhe е praktikimit tё jashtëm të tyre është е siguruar”.[12] Gjatë kësaj kohe, Kryemyftiu i Shqipërisë pati një letërkëmbim me Kalifin në Stamboll, ku e uronte për postin e tij. Më 23 dhjetor 1922, Kalifi osman, nëpërmjet një telegrami zyrtar, iu përgjigj mesazhit urues të Myftiut të Përgjithshëm të Shqipërisë, Vehbi Dibra, dërguar në emër të Komunitetit Mysliman Shqiptar. Në mesazh, Kalifi shpreh mirënjohjen dhe vlerësimin për shqiptarët si element i rëndësishëm dhe i vlefshëm i umetit islam, duke i inkurajuar ata në ruajtjen e unitetit fetar dhe në forcimin e zbatimit të Sheriatit në Shqipëri. Telegrami përfundon me urime e bekime për mbarë popullin mysliman shqiptar.[13]
Statuti legal i komuniteteve fetare, i hartuar nga Eshref Frashëri dhe i miratuar nga Këshilli Kombëtar më 31.05.1923, cilësonte: “Sicila shoqatë fetare ose besimtare mundet me pasë vetëm lidhje shpirtërore dogmatike me qendrat e mëdha fetare përjashta Shqipnis. Marëdhanat edhe letërkëmbimet midis tyre mbi këtë landë, janë të lira pa ndonjë pengim nga ana e qeveris”. Në qershor 1923, myftiu i Pogradecit bëri lutje në minber për Kalifin dhe që gjeti hapësirë në shtypin e kohës.[14]
Interesimi i myslimanëve shqiptarë për fatin e Kalifatit pas vitit 1924 ishte i pranishëm, i sinqertë dhe shpesh i lidhur me ndjeshmërinë për unitetin e botës islame dhe ruajtjen e traditës islame në një kohë të reformave të dhunshme laike. Edhe pse Shqipëria zyrtare nuk e kundërshtoi hapur shfuqizimin e Kalifatit, popullsia dhe kleri islam shqiptar e përjetuan atë si një humbje të madhe për historinë dhe identitetin e umetit. Shqiptarët patën angazhime edhe me institucionet islame ndërkombëtare dhe në aktivitetet e rizgjimit islam. Më 12 shkurt 1926, Sheiku i Ez’herit fton një delegacion nga Komuniteti Mysliman për të marrë pjesë në Kongresin Islamik të Përgjithshëm për Kalifatin. Këshilli i Naltë i Sheriatit, me qëllim që të merrte dijeni mbi gjendjen e botës myslimane, vendosi të abonohej në dy nga gazetat e njohura të Egjiptit: “Es’sijase” dhe “Es’sijasetul Uzbuijeh”. Gazetat do të dorëzoheshin në Bibliotekën e Këshillit të Naltë. Për modalitetet e duhura në lidhje me abonimin autorizohej z. Hafiz Ali Korça. Gjithashtu, shqiptarët ishin të angazhuar edhe në Kongresin Botëror Islamik ku u diskutua çështja e Kalifatit.[15]
Përmbledhje
Nga shpallja e Pavarësisë e deri në vitet ‘20, marrëdhëniet e elitave dhe komuniteteve myslimane shqiptare me institucionet qendrore osmane, Kalifatin dhe Shejhul-Islamin, nuk u ndërprenë kurrë. Përkundrazi, dokumentet e kohës, shtypi ndërkombëtar dhe aktet juridike të shtetit shqiptar tregojnë se këto lidhje u ruajtën si në planin shpirtëror, ashtu edhe në atë institucional. Në të shumtën e rasteve, shqiptarët shfaqën një qëndrim pragmatik: kërkuan organizim të brendshëm dhe liri fetare, por pa e shkëputur dimensionin e tyre islam nga qendra tradicionale e autoritetit.
Prandaj, narrativa historiografike që i paraqet elitat myslimane shqiptare si të shkëputura herët nga Stambolli dhe të emancipuar para reformave të Ataturkut, nuk qëndron në dritën e burimeve të kohës. Shqiptarët në këtë periudhë vendimtare të shtetformimit u përpoqën të ruanin ekuilibrin midis identitetit kombëtar dhe përkatësisë fetare, duke mbetur besnikë ndaj Kalifatit deri në momentin e shfuqizimit të tij. Ky realitet dëshmon se raporti i myslimanëve shqiptarë me botën islame nuk ishte një relikt i së kaluarës, por një pjesë e gjallë dhe përbërëse e vetëprocesit të modernizimit dhe konsolidimit shtetëror në Shqipëri.
Punoi: Behar Kaçeli
Gusht 2025
[1] Fletorja Zyrtare e Shtetit Shqiptar, Nr. 1, 7 janar 1923, f. 2.
[2] “Military Conspiracy in Turkey. Officers Join Hands with Albanians”, London Daily Chronicle, London, 8 July 1912, f. 7.
[3] “Albania’s Independence”, Sheffield Evening Telegraph, Yorkshire, England, 5 December 1912, f. 5.
[4] Përlindja e Shqipënisë, Vjeti II, Nr. 17, Mars 1914, f. 3.
[5] STATUTI ORGANIK I SHQIPËRISË, Kapitulli III/32, Vlorë, 10 prill 1914 .
[6] STATUTI ORGANIK I SHQIPËRISË, Kapitulli XI/170, Vlorë, 10 prill 1914 .
[7] “The Balkans,” Newcastle Journal (Northumberland, England), April 10, 1916, 10.
[8] “Balkans Campaign. Enemy and an Offensive. Anti-German Demonstration in Athens,” Londonderry Standard (Londonderry, Northern Ireland), April 10, 1916, 5.
[9] AQSH, GF. 1, F.195, D. 98.
[10] AQSH, GF. 1, F.155, D. 211.
[11] Mustafa L. Bilge, “Arnavutluk”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, s. 383-390.
[12] STATUTI I SHTETIT SHQIPTAR, Kapitulli I/27 (Dispozita të përgjithshme), Shtypshkronja “Nikai”,Tiranë 1922.
[13] Fletorja Zyrtare e Shtetit Shqiptar, Nr. 1, 7 janar 1923, f. 2.
[14] Njoftim, “Lutja për Padishatë: e bërë nga myftiu i Pogradecit”, Shqipëria e Re, Nr. 133, 3 qershor 1923.
[15] Ali M. Basha, Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1912-1967), po aty, f. 129-133.
