Në fillimet e tyre, shkollat juridike që mbizotëruan në drejtim dhe sundim ishin dy. Njëra ishte shkolla juridike e themeluar nga Ebu Hanifja (vdiq 150 hixhri/768 e.s.).
Kur Ebu Jusufi (vdiq 182 hixhri/798 e.s.) u caktua kryegjykatës dhe ishte ai që emëronte më pas gjykatësit nga Lindja deri në Tunizi, zgjidhte ata që i përkisnin shkollës juridike hanefite.
Shkolla tjetër juridike ishte ajo e themeluar nga Malik Ibn Enesi (vdiq 179 hixhri/795 e.s.) dhe që zbatohej te ne në Andaluzi. Kështu, Jahja Ibn Jahja El-Lejthi (vdiq 234 hixhri/848 e.s.) ishte njeri me pozitë shumë të afërt dhe që i dëgjohej fort fjala te sundimtari, kur flitej për zgjedhjen e gjykatësve dhe emërimin e tyre. Kësisoj, nuk bëhej emërim apo caktim i ndonjë gjykatësi në detyrë, pa marrë më parë miratimin e tij. Ky, nga ana e tij, propozonte gjykatësit të cilët i përkisnin shkollës juridike malikite.
Ky tekst i çmuar, të cilin mendimtari dhe juristi i madh islam, imami Ibn Hazm Edh-Dhahirij El-Endelusi (vdiq 456 hixhri/1065 e.s.) e ofron për studiuesit dhe dokumentuesit e përhapjes së shkollave juridike dhe ideve të kohës, në fakt na e kthen vëmendjen drejt një aspekti të rëndësishëm, që është lidhja ndërmjet përhapjes së një shkolle juridike të caktuar dhe forcës së imponimit ndër nxënësit dhe studiuesit e diturive si dhe grupet shoqërore. Fuqia e përmendur këtu nuk është thjesht ajo politike e cila me autoritetin e saj shpall ligje dhe vendime të detyrueshme për t’u zbatuar, qoftë edhe përkohësisht, por, për më tepër, bëhet fjalë për specifikat të cilat gëzonte një shkollë juridike e caktuar kur integrohej në drejtim, sundim dhe gjykim. Prej këndej kjo shkollë bëhej dominuese dhe imponuese, e detyrueshme për t’u zbatuar nga njerëzit.
Është e vërtetë se pas gjithë kësaj qëndron sundimtari që zgjedh gjykatësin, gjë që ndodh edhe sot në demokracitë më të konsoliduara, mirëpo akoma më e rëndësishme në realitetin praktik është njohja e faktit se ndërtimi i ligjeve dhe i rregullave e më pas detyrimi nëpërmjet autoritetit të pushtetit për t’i zbatuar ato përbën shkakun kryesor, për të mos thënë të vetmin në përhapjen e shkollave juridike (medhhebeve) si dhe shtimin e studiuesve të tyre. Kjo pastaj përbën një praktikë të njohur, e cila i ka rrënjët në një burim të natyrshëm, të ligjshëm dhe të pranueshëm, të mbështetur në ligjin islam dhe jo thjesht në bazat juridike të autoritetit ligjzbatues.
Ky fakt u vu në pah nga juristi i famshëm, mendimtari dhe letrari i shquar, i cili ishte i vetëdijshëm se përballja mes tij dhe juristëve kundërshtarë nuk do të ishte e drejtë, për sa kohë autoritetet do t’i jepnin përkrahje dhe mbështetje shkollës malikite të jurisprudencës islame, e cila e konkurronte shkollën dhahirite, së cilës i përkiste Ibn Hazmi në Andaluzi.
Kjo ide mund të kuptohet se ka ardhur nga Ibn Hazmi jo vetëm pse ai ishte një nga mendimtarët më të thellë në kuptimin e historisë së ideve, të doktrinave, të feve dhe të sekteve, por sepse ai ishte, gjithashtu, në një pikë të caktuar të jetës së tij, një burrë shteti që iu afrua kulmit të pushtetit në oborrin umajad dhe eksploroi sekretet e cepave të pushtetit politik gjatë ditëve të luhatjeve të tij të jashtëzakonshme. Ai e kuptoi se kjo traditë nuk do ta kursente doktrinën e tij dhahirite, e cila kishte fituar njëfarë popullariteti në Andaluzi, por që u zbeh shpejt dhe më pas u zhduk. Ndoshta një nga arsyet e kësaj zbehjeje dhe zhdukjeje ishte se ndjekësit e tij ishin, në pjesën më të madhe, të privuar nga avantazhi i mbajtjes së posteve gjyqësore, kështu që ata ishin mjaftuar me mësimdhënien dhe shkrimin.
Imam Ibn Hazmi konsiderohet themeluesi më i shquar i shkollës dhahirite të jurisprudencës islame në Andaluzi. Themelimi ose fuqizimi i një shkolle juridike mendimi është një ngjarje e madhe kulturore. Çdo shkollë mendimi ecën në hap me kontekstin e saj, e armatosur me thëniet dhe mjetet e veta të përshtatshme për kohën në të cilën shfaqet. Kjo vlen pikërisht për shkollën dhahirite të jurisprudencës islame në Andaluzi. E vërteta është se kushdo që e ndan projektin reformist dhe krijues të Ibn Hazmit nga krizat politike të Andaluzisë në kohën e tij, të përfaqësuara nga fragmentarizmi i mbretërive të saj dhe krizat shkencore të manifestuara në dominimin e traditës juridike, nuk do ta arrijë thellësinë e këtij projekti dhe qëllimet e tij të gjera.
Konteksti themelues i këtij projekti përbëhej nga një sërë pozicionesh politike dhe fetare:
E para, sfidoi ëndrrat politike të Ibn Hazmit, të cilat ai kishte në fillimet e jetës së tij dhe e dyta, ushqeu ambiciet e tij reformiste dhe shkencore pasi u largua nga korridoret e politikës. Ai iu drejtua dijes fetare si porta përmes së cilës do të depërtonte në çdo mendje duke u larguar nga çdo ambicie politike dhe aspiratë e kësaj bote.
Qasja themelore për të kuptuar thelbin e shkollës dhahirite të jurisprudencës islame është e dukshme në idenë e tij të kthimit në thelbin e teksteve kuranore dhe haditheve në jetën e myslimanëve, një kthim i qartë dhe normativ që do të ishte vendimtar përballë kaosit të degëve juridike dhe do t’u jepte fund debateve formale që ishin shkaku i përçarjes, i mosmarrëveshjes dhe i luftës civile e cila çoi në rënien e Andaluzisë, një çështje që ky imam e parashikoi me një largpamësi të thellë dhe një pikëllim të madh.
Qëllimi ynë në këtë artikull është t’ju paraqesim një pjesë të biografisë së këtij personaliteti të jashtëzakonshëm, duke diskutuar arsyet e shkëlqimit të tij, si dhe kontekstin historik dhe shkencor të projektit reformator, të cilit ia kushtoi jetën, ringjalljes së autoritetit të teksteve të ligjit islam. Ndoshta biografia e këtij imami ofron një busull udhërrëfyese për të jetuar në kohën tonë, e cila karakterizohet nga konfuzioni politik dhe shkencor i cili pothuajse përputhet me atë që ai u përball në epokën e tij.
Lindje dhe shkëlqim në perëndim!
Një orë para lindjes së diellit në ditën e fundit të Ramazanit në vitin 384 hixhri/995 të erës sonë; Kordoba dëshmoi lindjen e “Diellit të Shkencave”, Ali Ibn Ahmed Ibn Seid ibn Hazm (vdiq më 456 hixhri/1065 e.s.). Duke folur për veten, ai pati thënë: “Unë jam dielli që shkëlqen në hapësirën e diturive, mirëpo mangësia ime është se kam lindur në perëndim”.
Fëmijëria e tij ishte si një festë e zgjatur. U rrit në një shtëpi pushteti dhe virtyti. Babai i tij, Ahmed Ibn Seid, “ministri i urtë i kohës së tij, shumë i ekuilibruar në gjykime dhe vlerësime” – sikurse e përshkruan Ibn Besam Esh-Shantarini (vdiq 542 hixhri/1147 e.s.) në librin e tij “Edh-Dhakhira”, duke cituar Ibn Hajan El-Endelusin (vdiq 469 hixhri/1077 e.s.), ishte i famshëm për virtytin dhe letërsinë e tij, dhe një ministër me prestigj të madh në oborrin e guvernatorit të Kalifatit Umajad në Andaluzi, El-Mensur Ibn Ebi Amir (vdiq 382 hixhri/993 e.s.).
Ndërkaq, nuk dimë shumë për nënën e tij, pasi Ebu Muhamedi nuk ka treguar për të. Mendojmë se kjo është për shkak të asaj që ai tregon në librin “Tauk ul Hamameh” (“Gusha e pëllumbit”), ku flet për xhelozinë e fortë me të cilën u rrit. E njëjta gjë ndodh edhe me gruan dhe motrat e tij, pasi nuk gjejmë asnjë përmendje të tyre në librat e tij. Ky është një nga paradokset më të çuditshme të Ebu Muhamedit, i cili u rrit, sipas asaj që thotë ai, në mesin e grave, i kënaqur me shoqërinë e tyre në vend të shoqërisë së burrave, derisa iu shfaqën qimet e fytyrës.
Sa i përket prejardhjes së tij, Ibn Hazmi na tregon se ai është me prejardhje persiane, por Ibn Hajani nuk është i bindur nga ajo që thotë Ebu Muhamedi për veten e tij. Ai tregon – siç raportohet nga Esh-Shantarini i lartpërmendur – se një nga gjërat e çuditshme ishte përkatësia e tij persiane dhe familja nga ai rridhte. Njerëzit e njihnin atë si një burrë që rridhte nga një familje me prejardhje nga Axhami i Lablës (një qytet i lidhur me Seviljen). Pra, si u zhvendos ai nga kodra e Lablës në fortesën e Istakhrit në Persi?
Por, Shemsudin Edh-Dhehebi (vdiq 748 hixhri/1347 e.s.) – në “Sijer Ealam En-Nubala” (“Jetëshkrimet e personaliteteve fisnike”) si dhe El-Mekarij Et-Tilmisanij (vdiq 1041 hixhri/1631 e.s.) – në “Nafh et-Tajjib min gusn el-Endelus Er-Ratib”, e vendosin atë në linjën persiane të prejardhjes dhe nuk i kushtojnë vëmendje asaj që thotë Ibn Hajani.
Kërkimi i dijes që në moshë të hershme
Ebu Muhamedi u rrit në Kordoba, e cila në atë kohë ishte kryeqendra e botës në luks dhe qytetërim. Në atë kohë, ajo ishte gjithashtu “vendi me më shumë libra në Andaluzi dhe njerëzit e saj ishin më të kujdesshmit në lidhje me thesaret e librave. Kjo u bë për ta një mënyrë identifikimi (si prestigj) dhe udhëheqjeje”, – sikurse thotë El-Mekarij.
Ibn Hazmi iu drejtua marrjes së diturisë dhe të nxënit, duke e shuar etjen e tij për dije me anë të leximit. Harrojeni atë që thonë njerëzit, se ai nuk kërkoi dije deri pas moshës njëzet e gjashtë vjeç. Ky është një mashtrim i qartë, siç tregohet nga ajo që tha Dhehebiu në “Historinë e Islamit”, se ai studioi tek imami dhe dijetari i hadithit, Ebu Umer Ibn El-Xhesur El- Emeuij (vdiq 401 hixhri/1011 e.s.). Ai ia atribuon Ibn Hazmit thënien e tij për të: “Ai është shejhu i parë që kam dëgjuar para vitit katërqind (hixhri)”. Kjo është një dëshmi e qartë se ai studioi dhe kërkoi dije te dijetarët edhe para se të mbushte moshën gjashtëmbëdhjetë vjeç. Të mos harrojmë pastaj se përmbledhja nga ana e tij e të gjitha arteve dhe shkencave në të cilat populli i Andaluzisë kishte përparuar në tërësi, nuk mbështet vërtetësinë e kësaj historie të çuditshme rreth fillimeve të tij të vona akademike, duke pasur parasysh se dyert e dijes nuk kufizohen vetëm në rrëfimin e hadithit dhe studimin e jurisprudencës, veçanërisht në tokat e Andaluzisë, populli i të cilave i dha përparësi mësimit përmendësh të Kuranit dhe poezisë si dhe zotërimit të njohurive gjuhësore mbi artet e tjera.
Ibn Hazmi nuk ishte një risi midis bashkatdhetarëve të tij në këtë aspekt. Ai vetë na tregoi se mori njohuritë e para islame nga shërbëtoret e babait të tij, ministrit. Lidhur me këtë ai tregon: “Ato më mësuan Kuranin, më recituan shumë poezi dhe më stërvitën në kaligrafi”. Në këtë tekst, do të gjeni një dritare përmes së cilës mund të shikoni gjendjen kulturore të popullit të Andaluzisë dhe përhapjen e diturive në mjediset e saj, në çdo shtëpi e te çdo zonjë shtëpie.
Ebu Muhamedi është një minierë talentesh dhe një kopsht dijesh. Ndoshta personi më i mirë për të shprehur gjerësinë e njohurive të tij ishte studenti i tij, gjykatësi dhe historiani i shkëlqyer, Seid El-Endelusij (vdiq 462 hixhri/1070 e.s.), i cili, siç citohet nga Dhehebiu në “Sijer el- A’lam En-Nubala” (“Jetëshkrimet e personaliteteve fisnike”) ku thotë: “Ibn Hazmi ishte më gjithëpërfshirësi nga të gjithë njerëzit e Andaluzisë në shkencat e Islamit dhe më i dituri prej tyre, me njohuritë e tij të gjera të gjuhës, retorikës, poezisë, biografive dhe lajmeve… Djali i tij, El-Fadl (vdiq 479 hixhri/1086 e.s.), më ka treguar se ka mbledhur nga dorëshkrimet e të atit katërqind vëllime të veprave të tij, që arrinin në gati tetëdhjetë mijë faqe!!”
Me gjithë kundërshtimet e Ibn Tejmijes (vdiq 728 hixhri/1328 e.s.) ndaj Ibn Hazmit, në “Mexhmu’ el-Fetaua” ai dëshmon për të se “ka aq shumë besim, fe dhe dituri, sa vetëm një person kokëfortë do ta refuzonte. Në librat e tij, ka aq shumë njohuri për transmetimet, për gjendjen dhe situatat, nderim për shtyllat e Islamit si dhe për aspektin e mesazhit që askush tjetër nuk e ka arritur!!”
Imam Dhehebiu e përshkroi atë në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke theksuar se ai ishte “imami unik, oqeani, zotëruesi i arteve dhe i dijes… juristi, memorizuesi, teologu, njeriu i letrave, ministri… Ai ishte i klasit të parë në inteligjencë, me mendje të mprehtë, dhe kishte njohuri të gjera për Kuranin, sunetin, shkollat e mendimit, fetë, sektet, arabishten, letërsinë, logjikën dhe poezinë, së bashku me ndershmërinë dhe devotshmërinë që e karakterizonin. Shto këtu edhe udhëheqjen, pasurinë dhe një numër të madh librash”.
Abdul Uahid Ibn Ali El-Marrakushij (vdiq 647 hixhri/1249 e.s.) komentoi fjalët e Seidit në librin e tij “El-Muxhib” pasi ia atribuoi përmbajtjen e tyre më shumë se njërit prej dijetarëve të Andaluzisë. Lidhur me vëllimin e shkrimeve të Ibn Hazmit, ai tregon: “Kjo është diçka të cilën nuk e dinim për askënd në periudhën e Islamit para tij, përveç Ebu Xhafer Muhamed ibn Xherir Et-Tabarijit (vdiq më 310 hixhri/922 e.s.), sepse ai ishte personi që shkroi më shumë libra midis njerëzve të Islamit”.
El-Marrakushij shton: “Ebu Muhamed Ibn Hazmi ka një pozicion të volitshëm në shkencën e gramatikës dhe gjuhës, si dhe në një pjesë të mirë të kompozimit të poezisë dhe artit të oratorisë”. Ndoshta aftësia e tij në të folurit në publik ishte një nga “bekimet” e shoqërimit të tij me gratë. Kryeministri britanik Benjamin Disraeli (vdiq 1298 hixhri/1881 e.s.) përmend në kujtimet e tij se kur e pyetën për sekretin e elokuencës dhe aftësisë së tij në të folurit në publik, ai i tha pyetësit: “Duhet të shoqërohesh me gratë!”
Çelësat e gjenialitetit
Çelësat e gjenialitetit të Ibn Hazmit mund të përmblidhen në tri aspekte: gatishmëria e tij për të mësuar, kujtesa e tij e fortë si dhe pasioni i tij për dije. Pra, përkushtoje veten për ta marrë diturinë, pa harruar edhe mjedisin stimulues të diturive. Sa i përket kujtesës së tij, historiani andaluzian Eljesa Ibn Hazm El-Gafikij (vdiq 575 hixhri/1179 e.s.) e përshkruan atë duke thënë: “Sa i përket kujtesës së tij (të Ibn Hazmit), ajo është një det plot dallgë, që sjell në breg koralet më të mrekullueshme të diturisë… Ai i ruajti shkencat e myslimanëve dhe i tejkaloi njerëzit e çdo kombi dhe feje”.
Ebu Muhamedi nuk u kënaq me këtë dhuratë hyjnore, por vazhdoi t’i përkushtohej asaj, duke konsumuar ushqime që ndihmonin në forcimin e kujtesës, derisa Ebu El-Hattab Ibn Dihja (vdiq 633 hixhri/1236 e.s.) tha për të, siç rrëfen Dhehebiu: “Ibn Hazmi ishte prekur nga lebrosa për shkak të temjanit si dhe nga një sëmundje kronike”. Ai gjithashtu ia atribuoi Imam Gazaliut (vdiq më 505 hixhri/1111 e.s.) admirimin e tij për Ibn Hazmin dhe dëshminë e tij për të në lidhje me “madhështinë e kujtesës dhe rrjedhshmërinë e mendjes së tij!”
Megjithatë, vetëbesimi i Ibn Hazmit në kujtesën e tij nganjëherë e shtynte atë të nxitohej në dhënien e gjykimeve rreth transmetuesit e hadithit, qoftë për t’i kritikuar për t’i miratuar ata. Prandaj, El-Hafidh Ibn Haxher El-Askalani (vdiq më 852 hixhri/1448 e.s.) thotë për të – në “Lisan El-Mizan” – se “ai kishte një kujtesë shumë të gjerë, por për shkak të vetëbesimit në kujtesën e tij, ai sulmonte deklaratën e vërtetësisë e të kritikës dhe sqarimin e emrave të transmetuesve, ndaj për shkak të kësaj binte në iluzione të tmerrshme”.
Këtu po ju ofrojmë dy lajme që tregojnë qartë gjerësinë e dijes së Ibn Hazmit dhe pasionin e tij për dije. Në njërën nga letrat e tij, ai tregon: “Isha i burgosur (midis fundit të vitit 414 hixhri/1024 e.s. dhe fillimit të vitit 415 hixhri/1025 e.s.) në duart e [princit Umajad] të njohur si El-Mustakfi Muhamed ibn Abdurrahman (vdiq më 417 hixhri/1027 e.s.) në një burg ku nuk ndihesha i sigurt (kisha frikë se do të më vriste), sepse ai ishte një sundimtar i padrejtë, me pak fe dhe shumë injorancë. Po më sillej në mendje një situatë e vështirë e cila ka shkaktuar shumë trazira në të kaluarën dhe të tashmen në lidhje me vendimet dhe gjykimet fetare. E kështu mendimi im për këtë zgjati me ditë e net derisa m’u shfaq edhe shpjegimi! Pasha Allahun, që është Një i Vetëm e nuk më lejohet të betohem për askënd tjetër përveç Tij, gëzimi im atë ditë, ndërsa isha në atë gjendje, kur sapo kisha arritur të gjeja të vërtetën e asaj që po më preokuponte, ishte më i madh se gëzimi im që u lirova nga burgu dhe kësisoj nga frika e asaj që po i druhesha!” Kjo është shkalla e pasionit të tij për dijen si dhe e kënaqësisë së tij për ta praktikuar atë, deri në atë pikë sa ai e vendos kënaqësinë e tij për dituri përpara kënaqësisë së tij për jetën dhe lirinë!
Sa i përket kujtesës së tij të gjerë dhe bollëkut të mësimeve përmendësh mjafton fakti që ai, duke qenë me prejardhje persiane, i mësoi përmendësh gjenealogjitë e arabëve, në mënyrë të atillë sa ishte në gjendje të vizatonte një hartë gjenealogjike e cila sqaron, siç thotë ai në “Xhemheratu Ensabil-Arab”, forcën e “ndërlidhjes së farefisnisë arabe” me të gjitha fiset dhe klanet e tyre.
Në njohuritë e tij për prejardhjen e umajadëve, ai përfshiu një informacion shumë të çuditshëm, të cilin e shënoi për ne me fjalët e tij – në hyrje të librit të tij, “Xhemheratu Ensabil Arab” – duke shpjeguar rëndësinë praktike të gjenealogjisë: “Kur Muhamed Ibn Ubejdullah (prejardhja e të cilit shkon deri te Meruan Ibnul-Hakem El-Emeuij i cili vdiq në vitin 65 hixhri/687 e.s.), vdiq në Kordoba, pasurinë e tij ia trashëgova Muhamed Ibn Abdulmelik ibn Abdurrahmanit (vdiq pas vitit 415 hixhri/1025 e.s.)… si më i afërti i të afërmve të të ndjerit, ndërkohë që Muhamed Ibn Abdulmelik nuk kishte dijeni se ai kishte të drejtë për këto para. E po të mos ishte për njohuritë e mia për gjenealogjinë, kjo pasuri do të kishte humbur”.
Njohuritë e gjera të Ibn Hazmit për librat e njerëzve të feve i mundësojnë atij të përdorë tekstet e tyre si provë kundër ithtarëve të këtyre feve. Prandaj, orientalisti spanjoll, Asin Palacios, beson se ai u parapriu evropianëve me disa shekuj në studimin e historisë së feve, gjë që nuk ishte e njohur në Perëndim deri në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë.
Ibn Hazmi, Zoti e mëshiroftë, i plotësoi mjetet e dijes me forcën e kujtesës së tij dhe me disponueshmërinë e ambicies së tij për ta zgjeruar atë. Ai doli nga kërkimi në burimet e bibliotekave të Kordobës, duke i zëvendësuar studimet e tij atje me udhëtimin në kërkim të dijes. Kështu, ai fitoi dije të bollshme e të larmishme dhe nuk la degë të dijes islame pa i kushtuar asaj një shkrim apo një letër, derisa u bë ndër më të njohurit e autorëve të Islamit deri në kohën e tij, sipas dëshmisë së Marrakushijit për të.
Madje shohim se gjatë shqyrtimit të librave të njerëzve të feve, ai arriti në pikën e përdorimit të teksteve të tyre si provë kundër ithtarëve të feve. Prandaj, orientalisti spanjoll, Asin Palacios (vdiq më 1364 hixhri/1944 e.s.), beson se Ibn Hazmi u parapriu evropianëve me disa shekuj në studimin e historisë së feve, e cila nuk ishte e njohur në Perëndim deri në mesin e shekullit të trembëdhjetë hixhri/shekullit të nëntëmbëdhjetë e.s.
Një shembull i argumentimit të tij me ta në librat e tyre është ajo që erdhi në përgjigjen që ai jep në librin e tij “El-Fasl” ndaj hebreut Ishmael Ibn En-Negrila (vdiq në vitin 448 hixhri/1057 e.s.), kur ai diskutoi me të thënien e Profetit të Zotit, Ibrahimit – paqja qoftë mbi të – drejtuar Nemrudit në lidhje me gruan e tij, Sarën, se ajo ishte “motra e tij”. Ibn Hazmi e hodhi poshtë atë që kishte thënë Ibn En-Negrila se motra këtu do të thotë farefisni, jo vëllazëri, dhe iu përgjigj atij duke thënë: “Ajo që e pengon këtë fjalë të përdoret për t’iu referuar një të afërmi këtu është thënia e tij (Ibrahimit, sipas asaj që është transmetuar në Teurat). Por [ajo] nuk është nga nëna ime, ajo është thjesht vajza e babait tim. Pra, është e nevojshme të kuptohet që ai të ketë pasur parasysh motrën, vajzën e nënës… Kështu që [Ibn En-Negrila] u ngatërrua dhe nuk doli në ndonjë përfundim logjik!”
Ibn Hazmi nuk u kënaq me leximin e librave të të parëve, por etja e tij për dije u shtri edhe në leximin e librave të kundërshtarëve të tij, në të cilët ai nuk shihte ndonjë bazë apo forcë arsyetimi, siç thotë në njërën nga letrat e tij: “Betohem që nuk ka ndonjë koleksion të njohur librash të dijetarëve të tyre (pra të shkollës malikite) që ne nuk e kemi parë e studiuar”.
E sa i përket njohjes së sunetit të Profetit (a.s.), e që është baza e shkollës së tij juridike, mund të themi se ai arriti të ishte pararojë në të dhe këtë fakt e vërteton me thënien e tij: “Ne kemi mbledhur hadithet autentike të të Dërguarit të Allahut (a.s.) dhe shumicën e asaj që është transmetuar nga ata që nuk ishin në gjendje të arrinin nivelin e të qenit të besueshëm për transmetimin e tyre. Kjo është diçka që ne e shpallim dhe e publikojmë, pavarësisht nga kundërshtuesi që e fsheh fytyrën e tij. Pra, kushdo që është në gjendje ta mohojë atë, le ta tregojë fytyrën e tij dhe të debatojë në mesin e dijetarëve”.
Veçim i tërësishëm!
Sa i përket përkushtimit të Ibn Hazmit ndaj dijes, përmes studimit, debatit dhe klasifikimit, një nga faktorët më të mëdhenj ishte kultura politike në Andaluzi në atë kohë. Në muajin Dhul-Kade të vitit 414 hixhri/1024 të erës sonë, “kalifi” umajad, El-Mustadhhir Abdurrahman Ibn Hisham – nipi i Abdurrahman El-Nasirit (vdiq 350 hixhri/961 e.s.) – u ekzekutua pasi “kalifati” i tij kishte zgjatur dy muaj, “gjatë të cilëve Ibn Hazm El-Dhahiriji ishte ministër i tij”, siç thotë Dhehebiu në “Sijer Ealam En-Nubala”.
Këtu morën fund ambiciet politike të Ibn Hazmit, që e kishin sjellë atë në pozicionin e ministrit, i cili në atë kohë ishte ekuivalent në fuqi ekzekutive me pozicionin e kryeministrit sot. E kështu, ai u veçua në kërkimin dhe studimin e diturive islame me qëllim ngritjen dhe gjallërimin e asaj që ishte zbehur nga ligji islam.
Ja një çështje të cilën duhet ta trajtojmë, e që është vetë sekreti pas tërheqjes së Ibn Hazmit nga politika, pavarësisht se vinte nga një shtëpi administrimi dhe drejtimi politik. Ai e shihte vazhdimësinë e Kalifatit Umajad si një vazhdimësi të unitetit politik të myslimanëve në Andaluzi. Megjithatë, me çarjet që pasuan dhe e dëmtuan gjendjen në Andaluzi, duke filluar në vitin 399 hixhri/1010 e.s., Ibn Hazmi pa gjëra në jetën politike që e bënë të ngurronte të angazhohej në të, veçanërisht pas dështimit të përpjekjes së fundit për të rivendosur sundimin umajad me udhëheqësin e saj, El-Mustadhhir. Dëshpërimi i tij për reformën politike e shtyu t’ia kushtonte jetën reformës në dituri në të gjitha përmasat saj.
Ajo që ia forcoi bindjen për këtë ishte fakti që Andaluzia ishte përfshirë nga fragmentarizmi politik gjatë kohës së mbretërive lokale (422-484 hixhri /1032-1091 e.s.) si dhe korrupsioni politik, pavarësisht nga lulëzimi i shkencës dhe i letërsisë që e shoqëroi atë, gjë që u pasua nga një korrupsion i ngjashëm në qëndrimet e disa dijetarëve.
Kështu, Ibn Hajan El-Endelusi (vdiq më 469 hixhri/1080 e.s.), një bashkëkohës i Ibn Hazmit, na tregon skenën e diturisë ashtu siç e koncepton ai. Ai thotë, sikurse transmetohet nga Esh-Shantarini (vdiq 542 hixhri/1147 e.s.) në librin e tij “Edh-Dhekhira”: “Pengu i njerëzve – që nga krijimi i tyre – ka qenë gjithmonë në dy kategori e të cilët janë si kripa në mesin e tyre: prijësit dhe gjykatësit. Prijësit e padrejtë i largojnë nga rruga, ndërsa juristët, imamët e tyre, heshtin, duke u larguar nga ajo që Zoti u ka urdhëruar e sqaruar atyre. Ata janë dhënë pas ngrënies së ëmbëlsirave, zhytjes në tekat e tyre dhe ndjenjës së frikës, porse ata janë pakicë”.
Një veçori e rëndësishme është fakti që juristët e pushtetit u kufizuan vetëm në librat mbi çështjet dytësore, gjë që dobësoi strukturën shkencore si dhe përmbajtjen e tyre morale, për shkak të largimit të tyre nga angazhimi me tekstin ligjor që gjallëron dhe jep jetë me detyrimet e tij morale. Ndoshta Ibn Hazmi e pa se rivendosja e respektit dhe autoritetit të tekstit ligjor do të ishte një mënyrë për të reformuar ata juristë që kishin devijuar nga rruga e kujdesit dhe devotshmërisë. Prandaj, ai nuk pranoi të shkonte me asnjërin nga dy grupet e mëparshme të juristëve. Ai nuk përzihej me sundimtarët dhe as nuk heshtte kur flitej për ta. Përkundrazi, ai ishte plotësisht i vendosur në përshkrimin e kushteve të tyre, të realitetit të tyre të mjerë si dhe të dijetarëve që i përfaqësonin.
Betejë e pakuptimtë!
Ja pra, në njërën nga letrat e tij, duke iu drejtuar dëgjuesve të tij, ai thotë: “Mos e mashtroni veten, mos u mashtroni nga të pamoralshmit dhe nga ata që pretendojnë të jenë dijetarë të jurisprudencës, që veshin lëkurë delesh ndërsa kanë zemra egërsirash, që zbukurojnë të ligën e njerëzve të ligj dhe i mbështesin ata në imoralitetin e tyre”. Pastaj ai i nxit ata t’i bojkotojnë dhe t’u rezistojnë të dy grupeve, duke thënë: “Rruga për ne në këtë (sprovë) është të mbajmë gojën plotësisht, përveç urdhërimit të së mirës e ndalimit të së keqes dhe t’i dënojmë të gjitha. Ndërkaq, cilitdo prej nesh që nuk është në gjendje ta bëjë këtë, shpresoj që heshtja t’i jetë e mjaftueshme. Në fakt, a do të jetë kjo e dobishme dhe si? Nëse të gjithë ata që e mohojnë këtë gjendje në zemrat e tyre do të bashkoheshin, ata nuk do të prapseshin nga ndryshimi dhe rregullimi i gjendjes”.
Po kështu, e gjejmë duke na treguar për arsyen e kthimit të tij drejt dijes dhe shmangies së politikës, teksa thotë për shpërbërjen e shtetit umajad: “Kjo është një çështje me të cilën jemi sprovuar dhe i lutemi Zotit për siguri. Kjo është sprova e së keqes që ka shkatërruar besimin dhe fenë e njerëzve, përveç atyre që Zoti i Plotfuqishëm i ka mbrojtur. E kjo, në një sërë aspektesh të cilat duan kohë për t’u diskutuar. Pika kryesore e kësaj është se çdo sundimtar i një qyteti ose fortese – në çdo pjesë të Andaluzisë sonë… – po lufton Zotin dhe të Dërguarin e Tij dhe përpiqet të përhapë korrupsion në tokë, siç e shihni qartë nga bastisjet e tyre mbi pasurinë e myslimanëve, duke imponuar taksa dhe haraçe në qafën e tyre, duke u dhënë hebrenjve pushtet mbi rrugët e myslimanëve për të mbledhur haraçe dhe taksa nga njerëzit e Islamit!”
Ibn Hazmi i tall këta princa që luftojnë për një legjitimitet imagjinar dhe flet – sipas Dhehebiut në “Sijer Ealam En-Nubala” – për “një skandal që tregon ku ishte katandisur gjendja: katër burra brenda një kohëzgjatjeje prej tri ditësh që e quajnë veten “Prijës i Besimtarëve” në të njëjtën kohë… Kjo është një sjellje që nuk është dëgjuar kurrë më parë!” Pastaj ai na tregon dëshpërimin e tij absolut për reformën e këtyre oportunistëve që po dominojnë çështjet e myslimanëve, duke thënë: “Pasha Zotin, nëse do ta dinin se adhurimi i kryqeve do t’ua lehtësonte punët, do të kishin marrë iniciativën për ta bërë këtë. I shohim duke rekrutuar të krishterë, duke u mundësuar atyre të pushtojnë vendet e shenjta të myslimanëve, fëmijët dhe burrat e tyre duke i marrë si robër në vendet e tyre… dhe ndoshta ata me dëshirë u dhanë qytete dhe kështjella, kështu që i zbrazën nga Islami dhe i mbushën me kambana. Zoti i mallkoftë të gjithë dhe lëshoftë një nga shpatat e tij mbi ta! Dy dekada më vonë, parashikimi i Ibn Hazmit për fatin e vendit të tij filloi të realizohej me humbjen e Toledos në vitin 478 pas hixhrit/1085 e.s., përpara se episodet e njëpasnjëshme të vazhdonin me rënien e Kordobës në vitin 633 pas hixhrit/1236 e.s.
Ibn Hazmi nuk ndalet së vëni në pikëpyetje qëllimet dhe besueshmërinë e këtyre politikanëve, por përkundrazi deklaron se të gjitha paratë që ata grumbullojnë dhe shpenzojnë për ministrat dhe punonjësit e tyre janë para të fituara në mënyrë të paligjshme: “Dhe prova e kësaj është se unë nuk njoh – as unë dhe askush tjetër – në Andaluzi një dërhem të vetëm, as një dinar që mund të thuhet përfundimisht se është fituar ndershmërisht dhe është i lejuar”.
Prandaj, nuk është për t’u habitur që këto kushte të zymta e shtynë Ibn Hazmin të largohej nga skena politike për të ndjekur projektin e tij të reformës në dituri. Mjafton që të shihni frytet e përkushtimit të tij që la pas – siç e kemi parë – vepra shkencore të vlerësuara në tetëdhjetë mijë faqe në katërqind vëllime. Çfarë ndikimi, çfarë trashëgimie!!
Mjedis përjashtues
Sa i përket rolit të mjedisit shkencor stimulues në gjenialitetin e tij, Ibn Hazmi jetoi në një mjedis politikisht armiqësor dhe fetarisht fanatik. Kjo e shtyu atë, në masën më të madhe të mundshme, në prodhimin intelektual, të armatosur me mjetet e debatit dhe diskutimit. Ai kishte një natyrë të zjarrtë dhe entuziaste kur përballej me kundërshtarët e tij dhe shfaqej plot gjenialitet kur debatonte me ta!
Lajmi për mprehtësinë e tij u përhap në atë masë, sa njerëzit e ekzagjeruan interpretimin e disa prej teksteve të tij mbi këtë çështje, madje e frynë së tepërmi, aq sa Ibn Hajani thotë: “Pjesa më e madhe e kritikëve të tij pretendojnë se ai nuk merrte vesh nga politika e dijes, kësisoj nuk ndihej rehat kur debatonte me ata që e kundërshtonin”.
Do t’ju paraqesim disa nga tiparet e mjedisit juridik në Andaluzi dhe ekstremizmin e disa prej kundërshtarëve të tij midis ndjekësve të shkollës së mendimit malikit që ishte dominuese në vend në atë kohë. Atëherë, le ta vendosim në vendin e tyre mprehtësinë dhe guximin e Ibn Hazmit ndaj kundërshtarëve të tij dhe le të shohim se si mprehtësia e tij e ringjalli sunetin midis njerëzve të një vendi, ambiciet e të cilit nuk i ndihmuan ata të arrinin burimin e parë të dijes islame, kështu që ata ua kushtuan jetën librave të Malik Ibn Enesit (vdiq 179 hixhri/ 795 e.s.), imamit të shkollës së tyre të mendimit.
Ai e përdori mprehtësinë e tij si një mjet efektiv në menaxhimin e konfliktit me malikitët. Po të mos ishte mprehtësia e tij, historia e Andaluzisë, e shkruar nga kundërshtarët e tij, do ta kishte varrosur këtë konflikt dhe debat. Megjithatë, për të qenë të saktë dhe të drejtë, duhet të theksojmë se natyra e tij e zjarrtë dhe e mprehtë e devijoi nga vlerësimi i drejtë, pasi ai sulmoi shkolla të tjera mendimi që nuk ishin të dukshme në Andaluzi, siç janë shkollat hanefite dhe shafiite, si dhe të gjitha grupet e tjera teologjike.
Gjykatësi malikit, Ijad El-Jahsabi (vdiq më 544 hixhri/1149 e.s.), na përshkruan – në librin e tij “Tertibul-Medarik” – fillimet e hyrjes së shkollës malikite në Andaluzi dhe se si ajo u themelua dhe u përhap nga pushteti i sundimtarit. Ai thotë: “Sa i përket popullit të Andaluzisë, mendimi i tyre – që kur vendi u pushtua – ishte mendimi i El-Euzaiut (vdiq më 157 hixhri/775 e.s.), derisa studentët e tij: Zijad ibn Abdurrahman (i njohur me nofkën ‘Shabtun’, vdiq më 193 hixhri/ 209 e.s.), Kirus Ibn El-Abas (vdiq më 220 hixhri/ 835 e.s.), El-Gazi Ibn Kajs (vdiq më 199 hixhri/ 815 e.s.) dhe ata pas tyre udhëtuan për te Malik Ibn Enesi. Ata sollën dijen e tij dhe ua bënë të qartë njerëzve meritat e tij dhe imitimin e kombit ndaj tij. E drejta e tij u njoh dhe doktrina e tij u mësua, derisa Emiri i Andaluzisë – në atë kohë – Hisham ibn Abdurrahman [Ed-Dakhil] ibn Muauijah (vdiq më 180 hixhri/ 796 e.s.)… i detyroi të gjithë njerëzit që t’i përmbaheshin doktrinës malikite si dhe detyroi gjyqësorin dhe fetvatë të bazoheshin në të”.
Duket se miratimi i doktrinës së Imamit të Medinës nga umajadët si doktrinë zyrtare e shtetit të tyre në Andaluzi nuk ishte pa një shkas politik, i përforcuar nga koincidenca e tij me fillimin e lidhjes së shkollës hanefite me shtetin abasid. Hishami i lartpërmendur mësoi se Imam Maliku kishte simpati për të, për shkak të asaj që kishte dëgjuar për biografinë e tij të bukur nga një prej studentëve të tij andaluzianë. Hishami ishte – siç thotë Dhehebiu në “Sijer Alam En-Nubala” – “fetar dhe i devotshëm… dhe i trajtonte nënshtetasit e tij në mënyrë të drejtë”. Imam Maliku kishte thënë për të: “I lutemi Zotit ta zbukurojë çështjen tonë me njerëz si ai në mesin e mbretërve”.
Ibn Hazmi: Dy shkolla mendimi u përhapën në fillimet e lidhjes së tyre me udhëheqjen dhe autoritetin: shkolla e mendimit e Ebu Hanifes. Kjo, sepse kur Ebu Jusufi u emërua Kryegjykatës, gjyqtarët caktoheshin prej tij, kështu që ai nuk do të emëronte gjyqtarë të vendit përveç shokëve të tij që i përkisnin shkollës së tij të mendimit, si dhe shkolla e mendimit e Malik Ibn Enesit në Andaluzi.
Sfondi politik për vendosjen përfundimtare të shkollës juridike malikite si doktrinë shtetërore plotësohet nga shqyrtimi ynë i efekteve të konfliktit të armatosur midis regjimit umajad dhe disa prej juristëve më të shquar malikitë, i cili arriti kulmin në Revolucionin Rabadh në vitin 202 hixhri/ 817 e.s., i cili u udhëhoq nga juristë të shquar në mesin e tyre, konflikt të cilin Princi El-Hakem Bin Hisham (vdiq 206 hixhri/ 821 e.s.) e zgjidhi në favor të regjimit. Pastaj pasardhësi i tij, i biri, Abdurrahman Ibnul-Hakem (vdiq më 238 hixhri/852 e.s.), vendosi ta përforconte çështjen duke lidhur një aleancë të re, më të thellë, midis shtetit dhe mbështetësve të shkollës mbizotëruese të jurisprudencës.
Kështu, thirrja për t’iu përmbajtur shkollës së mendimit malikit u bë pjesë e identitetit të shtetit dhe kështu ai fitoi një lloj “imuniteti kushtetues”, deri në atë pikë sa ata “e mbrojtën atë me shpatë nga të gjithë të tjerët, siç thotë Ajadi. Autoriteti umajad në Andaluzi vazhdoi t’i përmbahej shkollës së mendimit malikit, duke u bërë gjithnjë e më ekstrem derisa kushdo që devijonte prej saj përshkruhej si heretik dhe i dalë nga normat. Gjykatësi Ijad thotë se Princi El-Hakem El-Mustansir (vdiq 366 hixhri/ 977 e.s.) shkroi një letër në të cilën thoshte: “Kushdo që devijon nga shkolla e mendimit malikit është ai që e ka zemrën të vulosur dhe veprat e tij të liga i janë bërë tërheqëse!”
Ibn Hazmi vuri në dukje se shkolla e mendimit malikit nuk ndoqi një rrugë të natyrshme drejt përvetësimit të saj nga andaluzianët, por përkundrazi, ajo u imponua nga autoriteti i shtetit. Lidhur me këtë, ai thotë – me tonin e tij të zakonshëm të vendosur – sipas asaj që studenti i tij, dijetari i hadithit, Ibn Ebi Nasr El-Humejdi El-Endelusij (vdiq më 488 hixhri/1095 e.s.), ka rrëfyer për të në librin e tij “Xheduetul-muktebes fi dhikri ualil- Endelus”:
Dy shkolla mendimi u përhapën në fillimet e lidhjes së tyre me udhëheqjen dhe autoritetin: shkolla e Ebu Hanifes (vdiq më 150 hixhri/768 e.s.), sepse kur Ebu Jusufi (vdiq më 182 hixhri/298 e.s.) u emërua Kryegjykatës, gjyqtarët caktoheshin prej tij, kështu që ai nuk do të emëronte gjyqtarë të vendit – nga lindja më e largët deri në pjesët më të largëta të Afrikës (Tunizia) – përveç shokëve të tij që i përkisnin shkollës së tij [hanefite] dhe doktrina e Malik Ibn Enesit e cila zbatohet këtu te ne [në Andaluzi], sepse Jahja Ibn Jahja (El-Lejthi, i cili vdiq në vitin 234 hixhri/848 e.s.) kishte një pozitë të mirë te sundimtari dhe mendimi i tij pranohej në lidhje me gjyqtarët. Kështu pra, sundimtari nuk emëroi gjykatës në vendet tona përveçse me këshillën dhe zgjedhjen e tij (El-Lejthit), i cili nuk rekomandoi askënd përveç shokëve të tij dhe atyre që i përkisnin doktrinës së tij.
Prandaj, ndjekësit e shkollave të jurisprudencës nuk u kursyen nga ngacmimet e juristëve malikitë andaluzianë me ndikim. Imam El-Hafidh Ibn El-Faradhi (vdiq në vitin 403 hixhri/1013 e.s.) na tregon – në “Historinë e dijetarëve të Andaluzisë” – se si juristët e shkollave të ndryshme të mendimit u ftuan të braktisnin shkollat e tyre të mendimit dhe të konvertoheshin në shkollën e mendimit të shtetit. Ai thotë se juristi kordovian, Ebu Kinana Zuhejr Ibn Malik El-Balaui (vdiq rreth vitit 239 hixhri/853 e.s.) “ishte jurist i shkollës së mendimit të imam El- Euzaiut, siç ishin njerëzit e Andaluzisë para se të hynin umajadët… dhe se Abdulmelik Ibn Habib (kreu i shkollës së mendimit malikit në Andaluzi, i cili vdiq në vitin 238 hixhri/852 e.s.) e qortonte (fajësonte) Ebu Kinanën për devijimin e tij nga shkolla e mendimit të njerëzve të Medinës dhe për respektimin e mendimit të Euzaiut!”
Imitim i tepruar
Dikush mund të thotë se kufizimi i vetes në një shkollë të pranueshme mendimi midis shkollave të mendimit të Islamit – siç është shkolla malikite – nuk është aq e urryer sa Ibn Hazmi të mprehë penat e tij dhe të lëshojë shigjetat e tij. Atij që e thotë këtë do t’i përgjigjemi se nuk ka një tablo të plotë, pasi çështja nuk ka të bëjë vetëm me mbështetjen e një shkolle mendimi dhe kundërshtimin e një tjetre, por përkundrazi këtu hyn edhe neglizhenca ndaj hadithit nga juristët me ndikim malikit si dhe dhënies përparësi të teksteve dytësorë në kurriz të librave të sunetit. Do ta sqarojmë këtë duke shqyrtuar disa nga udhëheqësit e shkollës së mendimit malikit në Andaluzi dhe duke demonstruar dobësinë e referimit të tyre në hadith siç dëshmohet nga kolegët e tyre të lartë në këtë shkollë mendimi.
Le të përmendim Kirus Ibn El-Abasin, i cili ishte një nga të parët që e çoi dijen e Malikut në Andaluzi. Ibn El-Faradhi thotë për të: “Dituria e tij për çështjet ishte sipas shkollës së Malikut dhe shokëve të tij, dhe ai nuk kishte dije për hadithin”. Njëri prej tyre është edhe Jahja El-Lejthi, i cili ishte kreu i shkollës së mendimit në Andaluzi dhe njëri nga ata që forcuan marrëdhënien e malikitëve me autoritetet. El-Hafidh Ibn Abdul-Berr El-Maliki (vdiq në vitin 463 hixhri/1071 e.s.) thotë për të: “Sundimtari dhe populli ishin dakord me mendimin e tij, ndërkohë që ai nuk kishte asnjë njohuri për hadithet!” Me sa duket, Dhehebiut nuk i pëlqeu ky qëndrim absolut mbi rrëfyesin më të famshëm të “El-Muatta” bazuar në autoritetin e Malikut. Ai shprehet kështu: Është e vërtetë se kam thënë që ai nuk ishte i përkryer në këtë çështje, por mesatar në të”.
Flasim gjithashtu për Abdulmelik ibn Habibin, i cili është trashëgimtari i Jahja El-Lejthit në udhëheqjen e shkollës malikite dhe autori i librit “El-Uediha”, libër i famshëm dhe i mirënjohur në mesin e malikitëve të Andaluzisë. Ibn El-Faradhi thotë për të: “Abdulmelik Ibn Habib nuk kishte njohuri për hadithin, as nuk e dallonte të saktin nga i dobëti”.
Imami malikit Ijad – në “Tertibatul- Medarik” – e transmetoi këtë dëshmi të Ibn El-Faradhit në lidhje me Ibn Habibin pa koment, sikur ta kishte pranuar vërtetësinë e saj. Asbag Bin Khalil El-Kurtubi (vdiq 273 hixhri/886 e.s.) ishte gjithashtu subjekt i fetvave në Andaluzi për pesëdhjetë vjet. Ibn El-Faradhi ka thënë për të: “Ai nuk kishte njohuri për hadithet apo zinxhirët e transmetimit të tyre. Përkundrazi, ai distancohej prej tyre dhe i kritikonte shokët e tyre”. Ibn Abdulberr ka thënë për të, siç rrëfen Ajadi, se ai “ishte armiqësor ndaj traditave, nuk kishte njohuri për hadithet dhe ishte jashtëzakonisht fanatik ndaj mendimit të Malikut dhe shokëve të tij. E në mesin e tyre ishte edhe Ibnul-Kasim El-Utaki, i cili vdiq në vitin 191 hixhri/807 e.s.”.
Juristët malikitë kërkuan te sundimtari dijetarin andaluzian të hadithit, Baki Ibn Makhled (vdiq më 276 hixhri/889 e.s.) dhe vazhduan ta tundonin derisa e akuzuan për herezi dhe nxitën vrasjen e tij. Kjo ndodhi pavarësisht faktit se ai e përcolli sunetin e Profetit (a.s.) te njerëzit e Andaluzisë e të cilin Dhehebiu e quajti “Shejhu i Islamit, autori i pakrahasueshëm i interpretimit dhe zinxhirit të transmetimit”.
Duke folur për Ibn Hazmin, Ibn Tejmija thotë: “Ibn Hazmi kishte një besim, fe dhe dituri të gjerë, saqë vetëm një person kokëfortë do të ishte në gjendje t’i rezistonte. Librat e tij përmbajnë një pasuri të tillë njohurish mbi thëniet, kuptimin e tij të situatave dhe nderimin e tij për shtyllat e Islamit dhe mesazhin që është e pamundur të gjendet te dikush tjetër si ai”.
Kronisti El-Makdisi El-Bishari (vdiq rreth vitit 380 hixhri/ 991 e.s.) na nxjerr në pah në librin e tij “Ahsenut-tekasim fi marifeti-ekalim”, (“Përcaktimet më të arrira në njohjen e rajoneve dhe krahinave”) kufijtë e njohurive të andaluzianëve për burimet e legjislacionit në kohën e tij. Ai thotë: “Sa i përket Andaluzisë, shkolla e mendimit malikit është ajo e pranuara. Në Andaluzi thonë: Ne njohim vetëm Librin e Zotit dhe ‘Muata’-n e Malikut. Nëse gjejnë një hanefit ose shafiit, do ta dëbojnë dhe nëse gjejnë një shiit ose mutezilit, mund ta vrasin!”
Ibn Hazmi i kritikonte kundërshtarët e tij midis juristëve malikitë për dobësinë e tyre në hadith. Ai do të komentonte kritikën e tyre ndaj zinxhirëve të transmetimit të disa haditheve, duke thënë: “Sa i përket thënies së tyre: ‘për shkak të dobësisë në zinxhirin e transmetimit’, kjo nuk është autentike. Kjo është një shkencë në të cilën askush prej tyre nuk dihet të ketë qoftë edhe një kontribut të vetëm për t’u marrë në konsideratë se për më tepër as që bëhet fjalë!” Në përgjigje të akuzës së tyre ai thotë se ka njohuri të dobëta për hadithet: “Sa i përket asaj që thonë për ne, se transmetimi është i dobët dhe se nuk kemi njohës transmetimesh ku të bazohemi, u themi se nëse do të kishin logjikë, nuk do të shpreheshin kështu sepse ata nuk janë njerëz të transmetimit që mund të dallojnë të fortin nga i dobëti dhe ata kurrë nuk janë marrë me të për asnjë orë të jetës së tyre dhe se ata i bëjnë vlerësimet vetëm bazuar në shtrembërimet e tyre!”
Edhe gjykatësi Ibn El-Arabi (vdiq 543 hixhri/ 1148 e.s.), një yll në qiellin e shkollës malikite, e përshkruan kështu gjendjen e tyre: “Kështu që imitimi u bë feja e tyre dhe ndjekja e shembullit të tyre siguria e tyre. Sa herë që dikush nga Lindja vinte me dije, ata e nënçmonin atë, përveç nëse ai fshihej nga pikëpamja e tyre si malikit”. Pastaj ai shton: “Kështu që ata i detyruan njerëzit të punonin sipas shkollës malikite… dhe shekujt vazhduan me vdekjen e dijes dhe shfaqjen e injorancës. Kushdo që specializohej nuk ishte në gjendje të bënte më shumë sesa të kapej pas herezisë së dukshme (shkollës dhahirite)…! Pastaj ndodhën incidente që ata nuk i hasën në tekstet e shkollës malikite, kështu që ata i trajtuan ato pa dije dhe humbën. E po të mos ishte për një grup që shkoi në shtëpinë e dijes [në Lindje] dhe u kthye me thelbin e saj – si El-Asili (vdiq më 392 hixhri/ 1003 e.s.) dhe El-Baxhi (vdiq më 474 hixhri/ 1081 e.s.) – të cilët spërkatën ujin e dijes mbi zemrat e vdekura dhe i gjallëruan ato, feja do të ishte zhdukur!
Të themi të drejtën, gjykatësi Ibn El-Arabi duhet ta kishte përmendur Ibn Hazmin, shejhun e babait të tij, ministrin e Mbretërisë, Benu Abad, dhe ambasadorin e shtetit almoravid te Kalifi Abasid në Bagdad, midis atyre që ringjallën tokat e vdekura të andaluzianëve. Ebu Muhamedi ndërtoi shkollën e Etherit me librin e tij “El-Muhalla bil-Ether” dhe e rrethoi atë me “Ihkam Usulil-Ahkam” dhe kështu riktheu respektin ndaj sunetit të nderuar. Megjithatë, “gjykatësi Ebu Bekr nuk e trajtoi shejhun e babait të tij në mënyrë të drejtë në dije dhe as nuk foli drejt për të”, – siç thotë Dhehebiu.
Fanatizëm ekstrem
Prandaj, projekti ringjallës i Ibn Hazmit duhet të trajtohet në këtë kontekst të errët të mangësive të kundërshtarëve të tij në të drejtat e tij, dominimit të ndjekësve të degëve dhe traditës mbi bashkësinë myslimane në Andaluzi dhe neglizhencës së tyre të parimeve ligjore që vetëm se kanë një natyrë detyruese. Përmes projektit të tij, ai rivendosi respektin për bazat, hapi derën e ixhtihadit (punës kërkimore studimore) pasi ishte mbyllur për shkak të përhapjes së imitimit dhe e zgjeroi atë deri në atë pikë sa çdo mysliman përfshihej në të.
Dhehebiu ia atribuon në “Sijer Alam En-Nubala” sufistit andaluzian Ebul-Abbas Ibnul-Arif Es-Sinhaxhi (vdiq më 526 hixhri/1132 e.s.) thënien: “Gjuha e Ibn Hazmit dhe shpata e El-Haxhaxhit ishin si dy motra binjake!” Kundërshtarët e tij e përdorin këtë si një pikë kritike kundër tij. Në realitet, gjuha e Ibn Hazmit sulmohej nga fanatizmi sektar i armatosur me shpatën e argumentimit të përfaqësuar nga autoriteti. Dhehebiu vuri në dukje lidhjen midis dy çështjeve, duke thënë se Ibn Hazmi “ishte fanatik ndaj malikitëve për shkak të gjuhës së tij të gjatë dhe sulmeve të tij ndaj juristëve të mëdhenj!”
Por çfarë mund të bënte autori i mesazhit reformist nëse balanca e pushtetit do të anonte në favor të kundërshtarit të tij? Ibn Hazmi gjeti në luftën shkencore një mënyrë për të reformuar atë që ishte korruptuar nga juristët me ndikim të Andaluzisë, të cilët ai i përshkroi si “memecë kur bashkohemi me ta në një kuvend, por kur janë tjetërkund, na sjellin një retorikë qesharake që ngjan me një gëlbazë që mban erë të keqe!”
Ibn Hazmi u përball me vështirësi nga juristët fanatikë të kohës së tij dhe studentët e tij filluan ta nënvlerësonin lidhjen e tyre me të. Një nga ndjekësit e tij i shkroi atij – në një letër të quajtur “Thirrje nga larg” – duke i kërkuar të mos e zbulonte sekretin e tij ose të përmendte emrin e tij në përgjigjen ndaj letrës dhe pyetjes së tij, pasi ata ishin bërë “të huaj midis fanatikëve”, siç thotë ai në letrën “Deklarata mbi të vërtetën e vëllazërisë”.
Me sa duket, Ibn Hazmi, ndërsa u rrit, e kuptoi se duhej të ndryshonte strategjinë e tij dhe të largohej nga mesi i kundërshtarëve të tij për në një zonë neutrale ku mund të punonte në ndërtim dhe mësimdhënie. Pra, në vitin 430 hixhri/1040 e.s., ai u drejtua për në ishullin e Majorkës, në lindje të Andaluzisë, për t’u vendosur nën mbrojtjen e ministrit të saj, Ahmed Ibn Rushdi (vdiq pas vitit 440 hixhri/1049 e.s.), duke u larguar nga zonat e konfliktit dhe dominimi i kundërshtarëve në Kordobë dhe qytete të ngjashme të mëdha.
Ibn Hazmi: Fati i mirë i atij që preferon dijen dhe e njeh vlerën e saj është se e mëson atë në mënyrën më të mirë të mundshme, e përdor në mënyrën më të mirë të mundshme dhe e arrin prej saj sa më shumë të mundet. Madje, nëse ai është në gjendje të thërrasë në këtë dituri në trotuaret e rrugëve si dhe të mund t’u japë para studentëve të tij dhe t’u paguajë paga atyre që e kërkojnë diturinë, duke qenë i duruar në këtë përballë vështirësive dhe dëmeve, kjo atëherë do të ishte një ringjallje e diturisë.
Ky vendim ishte i dobishëm për doktrinën e tij, pasi ai mësoi njerëz nga Majorka të cilët do ta çonin doktrinën e tij në Lindje dhe do ta përhapnin emrin e tij kudo. Njëri prej tyre është studenti i tij, El-Hamidi El-Azdi (vdiq 488 hixhri/ 1095 e.s.), i cili “u bë i veçantë për të, mësoi shumë prej tij dhe u bë i famshëm për shoqërinë e tij”, siç thotë Ibn Bashkuval (vdiq 578 hixhri/1182 e.s.) në librin e tij “Es-Silah”.
Por armiqësia e juristëve malikitë ndaj tij nuk u shua me suksesin e tyre në largimin e tij nga Kordoba. Ndërsa ishte në Majorkë, ai dëgjoi lajmin se Emiri i Seviljes, El-Mutadid ibn Abad (vdiq më 461 hixhri/1069 e.s.), i kishte djegur librat e tij me nxitjen e këtyre juristëve.
Kur vdiq ministri Ibn Rushejk, juristët malikitë iu rikthyen persekutimit dhe përzënies së tij. “Mbretërit filluan ta largonin nga afërsia e tyre dhe ta dëbonin nga vendet e tyre, derisa u ndanë me të dhe i degdisën gjurmët e tij në shkretëtirën e Balahut. E megjithatë, ai nuk u dekurajua, nuk ra në atë që ata donin prej tij, por vazhdoi duke përhapur dijen e tij te kushdo që vinte tek ai nga shkretëtira e vendit të tij, nga njerëzit e thjeshtë që mësonin, duke përfshirë studentët më të rinj që nuk kishin frikë nga qortimi pse shkonin tek ai. Ai u fliste atyre, i mësonte dhe i stërviste. Ai nuk e braktisi kurrë këmbënguljen në dije dhe shkrim”, sipas Shantarinit.
Megjithatë, atmosfera e konflikteve shkencore që përjetoi Ibn Hazmi nuk e pengoi atë të ishte i drejtë me kundërshtarët e tij dhe të pranonte meritat e tyre. Dhehebiu tregon – në “Sijer Alam En-Nubala” – thënien e tij për njërin prej tyre: “Nuk kam hasur askënd më të drejtë në debat sesa juristi dhe gjykatësi Ibn Bishr (i njohur si Ibn Garsija, i cili vdiq në vitin 422 hixhri/1032 e.s.). Ai ishte një nga njerëzit më të ditur që takova në lidhje me shkollën e mendimit malikit falë forcës së tij në shkencën e gjuhës dhe gramatikës dhe kuptimit të tij të saktë”.
Ai bëri të njëjtën gjë me debatuesin e tij më të famshëm, El-Baxhin. El-Shantarini tregon se Ibn Hazmi tha: “Nuk kishte ndonjë tjetër në shkollën e mendimit malikit pas Abdul-Uehabit (El-Bagdadi, i cili vdiq në vitin 422 hixhri/ 1032 e.s.) si Ebul-Uelid El-Baxhi!” Ai debatoi me të në Majorkë dhe u mund nga kundërshtari i tij. Mirëpo, Ebu Muhamedi, edhe pse besonte në të kundërtën, nuk e hodhi poshtë atë”! Në fakt, ai përmendi në librin e tij “El-Fasl” atë që tregon se ai përfitoi nga mendimet doktrinare të El-Baxhit për disa grupe teologjike!
Përjashtim i lëvdueshëm
Skena e konfliktit midis Ibn Hazmit dhe juristëve malikitë nuk ishte pa lidhje midis dy palëve, duke filluar nga miqësia e ngushtë deri te takimet e nxehta akademike në seanca debati të mbushura me audiencë. Një shembull i së parës është marrëdhënia e thellë dhe miqësore e Ibn Hazmit me Ibn Abdulberrin, të cilët ishin të lidhur përmes disa lidhjeve që ndoshta i bënin ata t’i shërbenin një projekti të përbashkët reformues, megjithëse përmes metodave të ndryshme.
Ata vinin nga një shoqëri e përbashkët në kërkimin e dijes nga të njëjtët dijetarë, nga një përqafim i përkohshëm i shkollës së mendimit shafiit prej të dyve si dhe një aderim i përkohshëm i Ibn Abdulberrit në shkollën e mendimit dhahirit, pa lënë mënjanë interesin e madh nga të dy për hadithin, gjë që i bëri ata imamë të pakrahasueshëm në këtë fushë në vendet e tyre. Dhehebiu përmendi se Ibn Abdulberr “ishte mik me Ebu Muhamedin dhe i bënte shoqëri. Ibn Hazmi e mësoi artin e hadithit prej tij. Ebu Umeri ishte personi më i ditur në Andaluzi në lidhje me sunetin dhe etherin. Në fillim të kohës së tij, ai ishte dhahirit në shkollën e tij të mendimit, megjithëse shpesh anonte nga shkolla shafiite”.
Prandaj, nuk është për t’u habitur që Dhehebiu, në “Sijer Ealam En-Nubala”, i krahasoi të dy burrat në përsosmërinë e tyre në dituri në nivelin e botës islame. Ai citoi fjalët e El-Iz Ibn Abduselamit (vdiq 660 hixhri/ 1262 e.s.): “Nuk kam parë në librat e Islamit mbi dijen diçka si ‘El-Muhalla’ nga Ibn Hazmi dhe libri ‘El-Mugni’ nga Shejh Muafakud-Din (El-Makdisi, i cili vdiq në 620 hixhri/ 1223 e.s.)”. Pastaj Dhehebiu shtoi: “Unë thashë: Shejh Izudini kishte të drejtë. I treti është “Es-Sunen El-Kebir” i El-Bejhakiut (vdiq 458 hixhri/1066 e.s.), dhe i katërti është “Et-Temhid” i Ibn Abdulberrit”. Vlen të përmendet këtu se tre nga katër prej tyre jetuan në një epokë, të përfaqësuar nga epoka e El-Bejhakiut (384-458 hixhri/ 995-1066 e.s.), e cila ishte e krahasueshme në madhështi me epokën e Ibn Hazmit!
Sa u përket debateve shkencore, më i famshmi prej tyre ishte ai që ndodhi midis Ibn Hazmit dhe Ebul-Uelid El-Baxhit e të cilët i bashkonin mësimet e marra nga të njëjtët dijetarë, përfshirë këtu Shejhun e Andaluzisë, Ibn Mugith El-Kurtubi (vdiq 429 hixhri/1039 e.s.). Sipas Dhehebiut, ky debat ndërmjet tyre ndodhi në pallatin e ministrit Ibn Rushejk.
El-Baxhi, i cili kishte udhëtuar në Lindje dhe kishte përvetësuar njohuritë e popullit të tij mbi çështjet racionale dhe të transmetuara, si dhe kishte praktikuar artin e debatit, gjeti ndihmë nga kolegu i tij në doktrinë dhe studim, Ebu Abdullah el-Majurkij (vdiq rreth vitit 460 hixhri/1068 e.s.). Ata vendosën t’i jepnin fund dominimit të Ibn Hazmit në lëmin e diturisë. E kështu, ata bashkuan forcat dhe debatuan me Ibn Hazmin, duke e mundur atë e kësisoj arritën ta heshtnin dhe ta përjashtonin. Ky ishte fillimi i armiqësisë midis Ibn Hazmit dhe El-Baxhit”. Sigurisht, studiuesi nuk mund ta pranojë këtë pretendim triumfi të tyre mbi të, për shkak të mungesës së teksteve të plota të këtyre debateve.
Po aq sa këto debate ishin një arsye për izolimin e Ibn Hazmit nga sfera publike, në të njëjtën kohë ishin një mundësi për një hyrje të fuqishme për El-Baxhin në këtë fushë, në të cilën ai shpejt zuri një pozicion të shkëlqyer për shkak të suksesit të tij në tri çështje: e para prej të cilave ishte “neutralizimi dhe eliminimi që nga fillimi i dukurisë hazmite” në Andaluzi, e dyta ishte bashkimi ndërmjet shkencës së transmetimeve dhe shkollave të mendimit në jurisprudencë dhe doktrinat islame dhe, e treta, lidhja e tij e fortë me të gjithë sundimtarët e Andaluzisë.
Cilësi fisnike
Me të gjitha manifestimet e mësipërme të konfliktit midis Ibn Hazmit dhe kundërshtarëve të tij, ne shohim te ky imam një prirje për të bashkuar njerëzit dhe se armiqësia e tij ndaj juristëve nuk është armiqësi ndaj ithtarëve të tyre. Në “Risalatul-imamah” (“Kërkime dhe studime mbi çështjen e prirjes në namaz”), duke iu përgjigjur dikujt që e pyeti për vlefshmërinë e namazit të një personi pas një imami, shkollën e jurisprudencës së të cilit ai nuk e njeh me qëllim për të ruajtur unitetin e myslimanëve, ai përgjigjet: “Kërkimi i diçkaje të tillë u nis nga havarixhët, të cilët ua shpalosën njerëzve doktrinat e tyre dhe i sprovuan ata me këto doktrina. Askush nga sahabët dhe as nga pasuesit e tyre të mirë nuk e lanë faljen pas ndonjë imami kushdo qoftë ai”.
Ibn Hazmi më pas e përfundon fetvanë e tij me një deklaratë që na tregon se ai besonte se zbatimi i projektit të tij të reformës ishte detyrë e tij dhe se ai nuk e kërkonte atë nga dëshira për famë, rivalitet apo udhëheqje. Ai thotë: “Zoti e di që unë nuk jam i prirë të jap fetva dhe kushdo që e di se fjalët dhe veprat e tij janë të numëruara dhe të llogaritura, do t’i pakësojë fjalët dhe veprat pa qenë i sigurt për to”.
Asgjë nuk e tregon më elokuente ndjenjën e Ibn Hazmit për fisnikërinë dhe rëndësinë e projektit të tij reformues sesa ajo që rrëfeu Ebu Hajan El-Endelusi (vdiq 745 hixhri/ 1344 e.s.) për të – në interpretimin e tij “El-Bahr el-Muhit” – duke cituar El-Hafidh El-Humejdin, një student i Ibn Hazmit: “Është fat i madh për atë që preferon dijen dhe e di se virtyti i saj është ta përdorë atë sa më mirë që të jetë e mundur, ta lexojë atë sa më shumë që të mundet dhe ta arrijë atë sa më shumë që të mundet. Në të vërtetë, nëse do të mundte, ai do ta përhapte atë në trotuaret e rrugëve, kudo nga kalojnë njerëzit e ku mblidhen karvanët!”
Për më tepër se kaq, nëse do të ishte e mundur që ai t’u jepte para atyre që do t’i kërkonin, t’u paguante paga atyre që do t’i merrnin hua, t’u jepte shpërblime të mëdha atyre që do t’i dëshironin këto shpërblime e kësisoj të ngrinte nivelin e popullit të tij, duke qenë i durueshëm në këtë përballë vështirësive dhe dëmeve, ai do ta bënte. Kjo, pastaj, do të ishte diçka shumë e bukur dhe fatlume, një punë e lëvdueshme dhe fisnike, një ringjallje e dijes. Në të kundërt, gjithçka do të ishte harruar e zhdukur dhe asgjë nuk do të kishte mbetur prej tij përveç disa gjurmëve të rralla dhe shenjave të përhumbura!
Ibn Hazmi nuk jetoi në luks intelektual. Ai pa në jetën e tij një projekt reforme për të shpëtuar sheriatin nga librat e ngurtë të degëzimeve juridike dhe për t’i kthyer njerëzit tek udhëzimi i teksteve të shpalljes. Ndoshta ai nuk kishte ndër mend që natyra dhe mprehtësia e tij ta çonin në debate, por përkundrazi e përdori disi natyrën e tij në betejën e jetës së tij dhe ka një ndryshim të madh midis këtyre dy çështjeve.
Në letrën e tij, “Etika dhe sjellja në trajtimin e shpirtrave”, atë që tregon doktrinën e tij dhe se ai nuk e merrte atë si luks apo artificialitet, ai tha: “Kini kujdes nga kundërshtimi i shokëve tuaj dhe kundërshtimi i njerëzve të kohës suaj në çështje që nuk ju dëmtojnë në këtë botë ose në botën tjetër, edhe nëse është e vogël, sepse do të përfitoni nga ajo dëm, mosmarrëveshje dhe armiqësi… Nëse nuk keni zgjidhje tjetër përveçse të zemëroni njerëzit ose të zemëroni Zotin e Plotfuqishëm, atëherë zemëroni njerëzit dhe jini të papajtueshëm me ta, por mos e zemëroni Zotin tuaj dhe mos jini të papajtueshëm me të vërtetën”.
Fitore dhe rrethim
Në fund të një karriere diturie që zgjati katër dekada (415-456 ixhri/ 1025-1065 e.s.) që filloi me tragjedinë e një burrështetasi me ëndrra të shkatërruara dhe përfundoi me pasurinë e njohurive të një imami enciklopedik që ende ngjall interes, Ibn Hazmi vdiq në fund të muajit Shaban të vitit 456 hixhri/1065 të erës sonë në fshatin Mint Lishem në shkretëtirën e Lablës, duke lënë pas një doktrinë, përhapja e së cilës në Andaluzi u dëshmua nga armiqtë e tij më të betuar!
Ndërkaq gjykatësi Ibn El-Arabi el-Maliki, në librin e tij “El-Auasim min el-Kauasim”, na tregon rreth dominimit të shkollës së mendimit dhahirit mbi skenën e diturive islame në Andaluzi, në prag të mbërritjes së tij në vitin 496 hixhri/ 1103 e.s. nga udhëtimi i tij në vendet e Lindjes. Ai thotë: “Kur u ktheva nga udhëtimi, e gjeta qytetin tim (Seviljen) të mbushur me ta dhe zjarrin e çorientimit të tyre duke u ndezur flakë!”
Është një ironi e çuditshme që shkolla e mendimit dhahirit – e përfaqësuar në trashëgiminë e Ibn Hazmit – gjeti një mbështetës mbretëror një shekull pas vdekjes së tij nga dinastia Al Muhad, e cila kishte përmbysur dinastinë almoravide në vitin 541 hixhri/ 1146 e.s., veçanërisht gjatë ditëve të El-Mensur Jakub El-Muhhidit (vdiq më 595 hixhri/1199 e.s.), për të cilin El-Makkari tregon – në “Nafhut-tajjib min gusnil-endelus er-ratib” – se ai e admironte Ibn Hazmin dhe se një ditë qëndroi te varri i tij dhe tha: “Të gjithë dijetarët janë fëmijë të Ibn Hazmit!”
Ndoshta ishte ky admirim që e shtyu këtë sundimtar Al Muhad të “merrte hak” për Ibn Hazmin nga kundërshtarët e tij. Ai i detyroi njerëzit të ndiqnin shkollën dhahirite të jurisprudencës islame dhe urdhëroi djegien e librave mbi degët e jurisprudencës malikite në vitin 591 hixhri/1195 e.s., jo vetëm në Andaluzi, por edhe në Magrib.
Një dëshmitar okular i kësaj masakre, i cili dëshmoi një skenë që ndodhi në Fez, na tregon për të. Ai është historiani El-Marrakushij, i cili në librin e tij “El-Muxhib” thotë: “El-Mensuri urdhëroi djegien e librave të shkollës së mendimit malikit… Unë pashë – ndërsa isha në Fez në atë kohë – ngarkesat që u sollën prej tyre, u vendosën dhe u vunë flakën… Qëllimi i tij i përgjithshëm ishte të zhdukte shkollën e mendimit malikit e ta largonte atë nga Maroku menjëherë dhe t’i detyronte njerëzit të ndiqnin kuptimin e dukshëm të Kuranit dhe hadithit. I njëjti ishte edhe qëllimi i babait të tij (Ebu Jakubi, i cili vdiq në vitin 580 hixhri/ 1184 e.s.) dhe gjyshit të tij (Abdul-Mumin, i cili vdiq në vitin 558 hixhri/ 1163 e.s.), përveçse ata nuk e zbuluan dhe ky, Jakubi, e bëri”.
Pas vdekjes së El-Mensurit, pasardhësit e tij braktisën trashëgiminë e thirrjes tumertite që etërit e tyre e kishin përqafuar dhe shteti u rikthye te përvetësimi i shkollës së mendimit malikit. Kështu, shkolla e mendimit dhahirit dhe trashëgimia hazmite iu nënshtruan përsëri rrethimit të kundërshtarëve të tyre derisa Andaluzia ra plotësisht. Ibn Halduni (vdiq 808 hixhri/ 1406 e.s.) na tregon – në “El-Mukaddima” – për statusin e kësaj shkolle mendimi në kohën e tij, një shekull para rënies së Granadës, duke thënë: “Pas kësaj, shkolla dhahirite e jurisprudencës islame u harrua dhe ajo që ishte përcjellë nëpërmjet mësimeve të imamëve të saj u braktis prej shumicës së ithtarëve e kësisoj mbeti vetëm në libra!”
Pavarësisht jetës së tij, e cila ishte e trazuar me luftëra politike dhe me ankthin e fanatizmit për gjysmë shekulli, Ibn Hazmi – Zoti e mëshiroftë – ishte bujar në përshkrimin e moralit të tij. Ai na tregoi një aspekt të butësisë dhe mirësisë së tij që binte ndesh me reputacionin e tij për ashpërsi dhe vrazhdësi, një reputacion që ishte shkaktuar nga shprehjet e tij të ashpra ndaj kundërshtarëve të tij. Ibn Hazmi flet – në “Tauk El-Hamameh” – për tiparin e tij të besnikërisë dhe njohjen e tij me të gjithë ata që janë afër tij: “Nuk e them këtë për të lavdëruar veten, por po flas me moralin dhe edukatën që na kërkon Zoti i Plotfuqishëm: ‘Dhe flisni për mirësinë e Zotit tuaj’. Zoti i Plotfuqishëm më ka dhënë besnikëri ndaj kujtdo që takoj si edhe mundësinë të jem i sjellshëm me këdo që ankohet për mua, edhe nëse është vetëm për një orë bisedë. Kjo është një pasuri për të cilën jam mirënjohës dhe falënderues. Asgjë nuk është më e rëndë për mua sesa tradhtia”.
Ky moral nuk kufizohej vetëm te miqtë dhe studentët e tij, por ai trajtonte me të edhe atë grua me të cilën u dashurua gjatë rinisë, skllaven Nuam, humbjen e së cilës ai e qan dhe e vajton. Aq e rëndë është dhimbja tek ai për humbjen e saj, saqë thotë: “Nëse do të më pranohej të jepja diçka për të, do të kisha dhënë pjesët më të çmuara të trupit tim me vullnet dhe dëshirë, sepse jeta pas saj nuk ka ndonjë kuptim dhe se asgjë e askush nuk do të më ngushëllojë përveç kujtimit të saj”!!
Autor: Abdul Kudus El-Hashimi
Burimi: Al Jazeera
Punoi: Qendra për Hulumtime Minber
