Abstrakt
Abedin Pasha nga Preveza, me origjinë shqiptare, ka qenë një burrë shteti i rëndësishëm gjatë periudhës së Sulltan Abdylhamidit II. Përveç detyrave të tij politike dhe administrative, ai ka shkruar shumë vepra fetare dhe letrare. Në punimet e tij të shkruara, bazuar në përvojat personale, duket qartë se është marrë edhe me çështjet fetare dhe gjendjen e shoqërisë myslimane të asaj kohe. Ndër këto vepra, veçanërisht bie në sy “Meâli-i İslâmiyye”, në të cilën disa ajete të zgjedhura kuranore janë komentuar nga një këndvështrim sociologjik. Në këtë vepër, Abedin Pasha fillimisht jep përkthimin e disa ajeteve të zgjedhura nga sure të ndryshme, dhe më pas i komenton ato në një mënyrë që mund të konsiderohet si një nga shembujt e parë të qasjes së tefsirit shoqëror. Përveçse ishte një burrë shteti që kuptonte mirë problemet aktuale të shoqërisë, Abedin Pasha kërkonte zgjidhje për këto probleme në dritën e ajeteve kuranore. Prandaj, qëllimi i këtij studimi është të zbulojë identitetin e këtij personaliteti si komentues i Kuranit dhe të përcaktojë nëse Abedin Pasha mund të konsiderohet si një ndër pararendësit e qasjes së tefsirit sociologjik. Për këtë qëllim janë shqyrtuar dhe analizuar problemet që ai trajton në veprën “Meâli-i İslâmiyye” dhe zgjidhjet që ofron. Duke marrë parasysh shpjegimet që i ka dhënë ajeteve dhe propozimet që ka paraqitur, mund të kuptohet se Abedin Pasha ka qenë një nga autorët e parë që demonstroi qasjen e tefsirit shoqëror në kuptimin e ajeteve.
HYRJE
Shekulli XIX ishte një periudhë e ndjeshme dhe e vështirë për myslimanët, veçanërisht për Perandorinë Osmane. Nga njëra anë, pushteti politik dhe forca ushtarake e osmanëve ishin dobësuar, ndërsa nga ana tjetër, shoqëria kishte pësuar rënie në aspektin shoqëror, fetar, shkencor, intelektual dhe moral. Në këtë periudhë, shumë dijetarë dhe mendimtarë shkruan vepra që synonin të jepnin përgjigje se si myslimanët duhet të përballeshin me këtë gjendje dhe si mund të dilnin prej saj. Një nga figurat e rëndësishme që kërkonte zgjidhje për këto probleme ishte Abedin Pasha, i njohur jo vetëm si burrë shteti, por edhe për thellësinë e tij në shkencat islame dhe mendimin intelektual. Ndër veprat e tij, libri me titull Meâli-i İslâmiyye zë një vend të veçantë për nga informacioni, përvojat dhe propozimet që ofron në lidhje me problemet shoqërore. Pavarësisht nga detyrat zyrtare në administratën shtetërore, lidhjet e Abedin Pashës me botën akademike dhe përpjekjet e tij të palodhura për të shkruar vepra dëshmojnë për interesin dhe pasionin e tij për dijen. Edukimi i tij i thellë dhe identiteti i kombinuar si dijetar dhe administrator shtetëror përbëjnë një bazë të fortë për studimin e tij. Falë funksioneve që mbante, Abedin Pasha kishte mundësinë të vëzhgonte nga afër problemet shoqërore dhe, si rrjedhojë, të propozonte zgjidhje efektive rreth tyre në dritën e Kuranit dhe Islamit. Në veprën Meâli-i İslâmiyye, ai ka përzgjedhur ajete nga sure të ndryshme, të cilave u ka dhënë përkthimin në turqisht dhe më pas u ka shtuar komentimin e tyre. Në këtë komentim, ai ka trajtuar çështje të tilla si: korrupsioni, ryshfeti, neglizhenca në përmbushjen e detyrave dhe probleme të tjera themelore shoqërore, duke përdorur një stil të qartë për masat dhe një gjuhë mjeshtërore. Po ashtu, ka diskutuar edhe debate aktuale të asaj kohe, si p.sh.: konceptet e durimit dhe të xhihadit në jetën e përditshme; arsyet pse të huajt kishin përparuar e pse myslimanët kishin mbetur pas; zbulimet e fundit të shkencës bashkëkohore dhe raportin e tyre me Islamin dhe ajetet kuranore etj. Në komentet e tij, ai ka përdorur shembuj praktikë nga jeta e përditshme e individit dhe shoqërisë, duke u shtuar kështu një vlerë shpjegimeve të tij 1. Jeta dhe veprat e Abedin Pashës Abedin Pasha ishte një prej figurave të rëndësishme të administratës osmane gjatë periudhës së Sulltan Abdylhamidit II. Ai shërbeu si vali (guvernator) në provinca të rëndësishme, si Sivas, Selanik, Adana dhe Ankara. Njihet gjithashtu me emrin Abidin Dino. Ai ka lindur më 5 mars 1843 (5 Rebiulevvel 1259 sipas kalendarit hixhri) në qytetin Prevezë, që sot ndodhet në kufijtë e Greqisë. Babai i tij, Zenelabedin Efendiu, ishte me origjinë nga shqiptarët e Çamërisë, me prejardhje nga Filati dhe i vendosur në Prevezë, ndërsa nëna e tij, Saliha Hanëmi, vinte nga fisi Çapar i Margëlliçit. Abedin Pasha mori një arsimim shumë të mirë në vendlindjen e tij. Fillimisht mori mësime nga një hoxhë privat, më pas studioi në shkollën “Kaleiçi Mektebi” në Prevezë, pastaj në një nga medresetë lokale dhe në fund në kolegjin grek “Zosimea” në Janinë. Ai gjithashtu mori leksione letërsie nga Osman Efendiu i Prevezës. Gjatë arsimimit të tij mësoi gjuhët arabe, perse, greke dhe frënge, si dhe studioi lëndë, si: matematika, gjeografia dhe kozmografia1 . Në vitin 1863 (1279 H), shkoi në Stamboll dhe filloi karrierën në shërbim të shtetit si rojë personale e Sulltan Abdylazizit. Më pas mbajti poste si ndihmës i mytesarifit të Prevezës dhe të Nartës, kajmekam në qendër dhe në fund edhe si mytesarif po atje. Në vijim shërbeu si kryetar i Gjykatës së Apelit në Izmir, kryetar i Komisionit Juridik, mytesarif në Tekirdag dhe Varna, komisioner i Bursës së Stambollit dhe më pas me radhë shërbeu si vali (guvernator) në Dijarbakër, dy herë në Sivas, Selanik, Adana, Ankara dhe më së fundi për një kohë të gjatë shërbeu po ashtu si vali i vilajetit të Ishujve të Mesdheut (Cezâyir-i Bahr-i Sefîd). Gjatë kohës që ishte dhe komisioner i Bursës së Stambollit, pas luftës osmano-ruse (1877-1878), Abedin Pasha u dërgua në vilajetin e Janinës nga Sulltan Abdylhamidi për të ruajtur zonat e banuara nga shqiptarët2 . Në vitin 1880, ai mbajti për tre muaj edhe postin e ministrit të Punëve të Jashtme. Me urdhër të Sulltanit, hartoi një draft për një rregullore mbi zgjedhjet me dy shkallë për kandidatët në parlamentin osman3 . Falë performancës së tij të suksesshme në të gjitha këto poste, ai fitoi respektin e shtetit dhe të popullit. Ai njihej si një njeri besnik i Sulltan Abdylhamidit, të cilin e lavdëronte me fjalë, si: “Halifi dhe sulltani i myslimanëve”, “Mësuesi i botës islame”, “Mjeshtri i madh i politikës”, “Bamirësi modest dhe njeriu i vlerave të larta” etj. Megjithatë, nga një letër e shkruar prej tij kur ishte vali i Ishujve të Mesdheut, ai shprehet i mërzitur që ishte rikthyer nga posti i ministrit të Jashtëm në atë të valiut, gjë të cilën e kishte parë si një ulje në gradë.4 Abedin Pasha vdiq më 9 maj 1906 (15 Rebiulevvel 1324 h.) nga një sulm në zemër, ndërsa ishte në krye të një komisioni për Jemenin. Varri i tij5 ndodhet në varrezat e xhamisë “Fatih” në Stamboll, ngjitur me tyrben e Gazi Osman Pashës – një fakt që tregon nderimin e madh që kishte shteti për të. Përveçse një administrator i aftë, Abedin Pasha kishte një prirje të dukshme ndaj sufizmit. Ai ishte ndjekës i Mevlanasë dhe kishte lidhje me shehun Nuredin Efendiu të teqesë Halveti6 në Merkez Efendi në Stamboll. Pavarësisht nga angazhimet shtetërore, ai nuk e shkëputi kurrë lidhjen me dijen dhe dijetarët e, si rrjedhojë, la pas vepra të vlefshme e të larmishme që pasqyrojnë personalitetin e tij administrativ, letrar, shkencor dhe sufist. Ndër veprat e tij më të rëndësishme përmendim: ‐ “Shpjegimi i Mesneviut” ‐ “Përkthimi dhe komentimi i Kaside-i Bürde” ‐ “Saadet-i Dünya” (Lumturia e kësaj bote) ‐ “Meâlî-i İslamiyye” ‐ “Mbrojtja e botës islame” 2. Vepra Meâlî-i slamiyye në kontekstin e shkencës së tefsirit “Meâlî-i İslamiyye” është një nga veprat më të rëndësishme të Abedin Pashës, e cila dëshmon njohuritë e tij në shkencat islame. Libri u botua në Stamboll, në vitin 1900 (1318 h.), dhe ka 356 faqe. Në këtë vepër autori ka përzgjedhur 171 ajete, nga 53 sure të ndryshme të Kuranit, të cilat i ka përkthyer në turqisht, dhe më pas edhe i ka komentuar. Suret dhe ajetet e përzgjedhura janë si më poshtë: Bekare 2/115; 195; 216; 249; 268-269; 286, Ali Imran 3/142; 145- 146; 159; 169; 200, Nisa 4/79; 110; 114; 135, Maide 5/15-16; 32; 54, Enam 6/11-12; 15- 17; 59; 93; 102-103; 116, Araf 7/30-31; 198-199, Enfal 8/17; 40; 45-46, Tevbe 9/20-22; 51; 104, Junus 10/25-26; 56-57; 106, Hud 11/114, Jusuf 12/87, Rad 13/28-29, Ibrahim 14/7; 24-27; 31, Hixhr 15/14-15, Nahël 16/90; 119; 125-128, Isra 17/11; 23-24; 85, Kehf 18/119, Merjem 19/95, Haxh 22/77, Muminun 23/51; 117-118, Nur 24/22; 35, Furkan 25/70, Shuara 26/213-220, Kasas 28/77; 83; 88, Ankebut 29/45; 69, Rum 30/20-24, Llukman 31/17-19; 22; 34, Sexhde 32/17; 30-31; 34-35, Ahzab 33/27; 56; 72, Sebe 34/2; Fatir 35/10, Jasin 36/77-79, Zumer 39/9-10; 18; 22; 33-37; 53; 61-63, Shura 42/28; 36-40, Zuhruf 43/36-37, Ahkaf 46/13- 15, Muhamed 47/21, Huxhurat 49/12, Kaf 50/16, Dharijat 51/55, Rrahman 55/26, Hadid 57/22-23, Mumtehine 60/13, Saf 61/1-4; 10-13, Muzemil 73/8-10, Naziat 79/40-41, Fexhr 89/27-30. Në veprën e tij gjithashtu ka bërë komentin e plotë të sureve më të shkurtra, siç janë Fatiha, Duha, Inshirah, Kadr, Asr, Keuther, Nasr, Ihlas, Felek dhe Nas. Autori fillimisht jep emrin e sures, numrin e ajetit dhe tekstin në arabisht7 . Pastaj, nën titujt “Përkthim” ose “Kuptimi i nderuar”, paraqet përkthimin turqisht. Në vazhdim, nën titujt “Urtësia” ose “Komentimi”, jep interpretimin. Në fund, me titullin “Përmbledhje”, jep thelbin e komentimit. Në disa vende, ai nis me frazën “Mund të lindë pyetja…” dhe më pas jep përgjigje të detajuara ndaj dyshimeve apo keqkuptimeve që mund të lindin në lidhje me atë pikë. Vepra është shkruar me një stil të thjeshtë dhe të kuptueshëm, me qëllim që të lexohej nga masat e gjera. Për ta bërë më të qartë mesazhin, ai jep shembuj të shumtë nga jeta e përditshme. Abedin Pasha nuk përmend drejtpërdrejt emrat e komentuesve apo të burimeve më të mëhershme të Kuranit, por në mënyrë të përgjithshmepërdor shprehjen “sipas disa komentuesve”. Ai përfshin shpesh vargje nga “Mesneviu” i Mevlanasë, vepër të cilën e lavdëron shumë dhe po ashtu bën referenca edhe nga komentimi që vetë ai ka shkruar për “Mesneviun”. Gjithashtu, autori përdor shumë hadithe për të sqaruar ajetet. Përveç çështjeve shoqërore, Abedin Pasha u kushton vëmendje të veçantë çështjeve si besimit në kader (përcaktimit hyjnor), besimit në të padukshmen, rëndësisë së adhurimeve, natyrës së shpirtit, shpalljes së vërtetë dhe asaj të rreme, politeizmit etj. Ai nuk heziton të futet herë pas here edhe në diskutime që kanë të bëjnë me filozofinë dhe shkencat natyrore bashkëkohore.
3. Disa mendime të Abedin Pashës nga perspektiva e tefsirit me karakter shoqërorKurani, përveçse flet për ngjarjet që u ndodhën kombeve të mëhershëm, përmend edhe ngjarje shoqërore që ndodhën në kohën e shpalljes. Këto ngjarje përshkruhen me një stil të veçantë kuranor dhe theksojnë ligjet e pandryshueshme të Zotit mbi shoqëritë. Qëllimi është që njerëzit t’i kuptojnë këto ligje hyjnore, të marrin mësim nga ato dhe të zgjidhin problemet e tyre në përputhje me to. Gjatë historisë, komentuesit e Kuranit janë përpjekur t’i lidhin ajetet me realitetet e kohës së tyre dhe t’i shpjegojnë ato, në mënyrë që të japin zgjidhje për problemet shoqërore të asaj kohe. Por, kthimi i kësaj qasjeje në një metodë të qëndrueshme ndodhi në fund të shekullit XIX8 , veçanërisht me figurat si Muhamed Abduh (v. 1905) dhe nxënësit e tij si Muhamed Reshid Rida (v. 1935) dhe Mustafa El Meragi (v. 1945). Veçoria kryesore e kësaj qasjeje është kërkimi i zgjidhjeve për problemet e kohës në dritën e ajeteve të Kuranit. Kjo erdhi si reagim ndaj krizës së thellë në të cilën ndodhej bota islame në përballje me Perëndimin – në aspektin ushtarak, politik, ekonomik dhe kulturor. Sipas këtyre mendimtarëve, problemi nuk qëndronte në vetë Islamin, por si pasojë e natyrshme e largimit të myslimanëve nga thelbi i tij. Edhe në fund të Perandorisë Osmane pati shumë dijetarë e autorë që u ndikuan nga ky stil dhe botuan vepra me frymë të ngjashme në gazeta dhe revista. Për shembull, Mehmet Akif Ersoj përktheu dhe botoi artikujt e revistës El Urvetul Vuthkâ në revistën Sırat-ı Müstakim/Sebilürreşad, duke ia atribuuar ato Muhamed Abduhusë9 . Sipas mendimit tonë, edhe Abedin Pasha – i cili jetoi në të njëjtën kohë – kishte për qëllim që Kurani të kuptohej në mënyrë bashkëkohore dhe të shihej si libër udhëzimi. Prandaj, ai shmangu detajet e thella gjuhësore, kelamiste apo juridike, dhe komentoi ajetet përmes problemeve që preknin drejtpërdrejt shoqërinë. Ai ishte një figurë me përvojë në administratë, me një edukim sufist dhe me njohuri si në shkencat fetare ashtu edhe në ato moderne, gjë që i mundësonte të analizonte problemet nga kënde të ndryshme. Në veprën “Meâlî-i İslamiyye” kjo shumanshmëri tërheq vëmendjen dhe është menjëherë e dukshme. Megjithatë, prioriteti dhe fokusi i tij kryesor mbetet përmirësimi i kuptimit fetar dhe korrigjimi i qasjes së myslimanëve ndaj jetës.
3.1. Përmirësimi i kuptimit fetar
Abedin Pasha mendonte se arsyeja pse myslimanët kishin mbetur prapa nuk ishte vetë Islami, por përkundrazi, ishte mënyra e gabuar si e kishin kuptuar ata fenë dhe veprimet që burojnë nga ky kuptim i shtrembëruar. Kjo kishte sjellë te myslimanët një gjendje pasiviteti dhe dëshpërimi. Për të dalë nga kjo gjendje, sipas tij, ishte e nevojshme të ringjallej shpresa, duke u kthyer te Zoti dhe duke reformuar konceptet e tyre rreth fesë dhe jetës. Abedin Pasha theksonte se kuptimi i shëndoshë i fesë duhet të mbështetet mbi bazat e saj të vërteta. Prandaj, ai ndalet me kujdes te konceptet thelbësore, siç janë: durimi, xhihadi, drejtësia, bamirësia, përmirësimi i vetes, pendimi dhe kërkimi i faljes, dija, kursimi dhe shpërdorimi, shpresa, përpjekja, përulësia dhe të folurit me mirësi. Këto koncepte kanë një lidhje të ngushtë me jetën shoqërore. Për këtë arsye, Abedin Pasha i trajtonte këto koncepte fetare duke i lidhur ngushtë me dobitë e tyre si për individin dhe për shoqërinë, duke u përpjekur të tregojë gjithashtu se si duhet të reflektohen në jetën e përditshme. Për shembull, kur flet për dobitë e adhurimeve, ai i vlerëson ato si në aspektin personal, ashtu edhe në atë shoqëror: “Adhurimet ndaj Zotit janë dy llojesh: të parat si shehadeti, namazi, agjërimi dhe haxhi janë personale; të dytat si p.sh.: dhënia e zekatit dhe sadakasë, xhihadi për fenë dhe shtetin, ndihma e të tjerëve në mënyrë të lejuar dhe të përshtatshme, veprimet e tjera që burojnë nga sjellje të larta dhe të mira. Këto të dytat realizojnë qëllimin e adhurimit dhe nënshtrimit të plotë dhe janë akte që përmirësojnë njeriun dhe shoqërinë”. 10 Një nga temat ku ai ndalet me shumë kujdes është dhënia e pasurisë në rrugë të Zotit (infaku). Kur komenton ajetin: “dhe jepni nga ajo që ju kemi dhënë…”, ai vëren se dhënia e kontributit financiar ka tri aspekte të dobishme: për individin, për shoqërinë dhe për shtetin. Ai e lidh infakun me parime, si: zbutja e nevojave, përmirësimi i vendit, rritja e lumturisë dhe forcimi i dashurisë mes njerëzve. Abedin Pasha, gjithashtu, teksa ndalet në ajetin 31 të sures Ibrahim (Dhe ata shpenzojnë nga ajo që ju kemi dhënë, fshehurazi dhe haptazi…) thekson se forma e dhënies së sadakasë nuk duhet kufizuar vetëm në para, e cila është një formë e dukshme pasi në një mënyrë është një detyrim financiar. Sipas tij, ka edhe sadaka të fshehta, si p.sh. përçimi i dijes, dhënia e këshillave, fjalët e mençura etj., të cilat janë po aq të vlefshme. Ai shprehet: “Sadakaja e hapur është përmes parasë dhe sendeve materiale; ndërsa sadakaja e fshehtë bëhet nëpërmjet dijes, fjalës, mendjes, këshillës dhe mbështetjes për jetën”.11 Kjo qasje e tij jep një dimension të ri të kuptimit të zekatit dhe ndihmës. Ndonëse në aspektin juridik nuk mund të zbatohet kështu, në aspektin etik dhe shoqëror ajo tregon thellësinë e vlerave që ai synon të mbjellë në shoqëri. Kjo, sepse njerëzit nuk kanë vetëm nevoja financiare, por shpeshherë kanë nevojë që dikush t’i ndajë me ta ato vlera. Po ashtu, Abedin Pasha e kundërshton ashpër aktin e mburrjes me sadaka dhe ofendimin e atyre që janë të nevojshëm dhe kur flet për ajetin 262 të sures Bekare12, i kritikon hapur këto sjellje: “Të prishësh sadakanë me mburrje dhe fyerje është p.sh. t’i detyrosh të varfrit të presin me orë të tëra nën diell, në shi a në të ftohtë ose t’i ofendosh ata e t’i bësh të ndihen keq në momentin e dhurimit. Është e vërtetë se i varfri ka nevojë për të pasurin, por edhe i pasuri ka nevojë për të varfrin, sepse varfëria është pasqyra e pasurisë. Ashtu sikur njeriu nuk mund të shohë dot veten dhe bukurinë e tij pa praninë e një pasqyre, po ashtu, pa praninë e të varfërve i pasuri nuk mund ta kuptojë dot njerëzillëkun dhe mirësitë që i janë dhuruar.” Sipas tij, sadakaja është mjet për të plotësuar nevojat e të varfrit, por nga ana tjetër, për të pasurin ajo është një provë e njerëzisë së tij. Në përfundim, vëmendja që i kushton infakut dhe sadakasë tregon se ai ka vërejtur mangësi në këtë fushë në shoqëri dhe nga ana tjetër është përpjekur që të japë zgjidhje duke zgjeruar kuptimin etik dhe shpirtëror të këtyre koncepteve.
Qasja e Abedin Pashës ndaj durimit dhe xhihadit
Një tjetër koncept që Abedin Pasha e trajton me theks të veçantë është durimi (sabri) dhe xhihadi. Sipas tij, durimi nuk është thjesht pranimi pasiv i fatit ose kënaqja pasive me atë që është caktuar nga Zoti. Përkundrazi, durimi përfshin edhe përpjekjen aktive të individit për të larguar fatkeqësinë dhe vështirësinë që i ka rënë. Durimi, sipas Abedin Pashës, nuk duhet të shfaqet vetëm në adhurimet ndaj Zotit, por ai duhet reflektuar edhe në përmbushjen e detyrave njerëzore dhe shoqërore. Gjatë komentimit të ajetit: “A mendoni se do të hyni në Xhenet, pa i provuar Allahu ata që kanë luftuar prej jush dhe pa i provuar ata që kanë duruar?” (Ali Imran 3:142), ai i drejtohet shoqërisë osmane, të lodhur nga sfidat politike dhe shoqërore, duke u dhënë shpresë dhe duke i nxitur të mos dorëzohen para vështirësive, por të punojnë me vendosmëri për t’i tejkaluar ato. Në mënyrë të veçantë, ai nënvizon rëndësinë e durimit gjatë luftës dhe përballjeve me armiqtë, duke theksuar që vetëm përmes qëndrueshmërisë dhe përkushtimit mund të arrihet fitorja.
Xhihadi në tri nivele
Abedin Pasha ka trajtuar në mënyrë të gjerë dhe të thellë edhe konceptin e xhihadit. Ai përfshin në veprën e tij komentime të shumë ajeteve që lidhen me këtë temë dhe përpiqet të sqarojë se xhihadi nuk është i kufizuar vetëm në fushën e betejës ushtarake. Për të korrigjuar këtë perceptim të kufizuar në lidhje me konceptin në fjalë, ai bën pyetjen: “Çfarë është xhihadi i vërtetë?”. Dhe përgjigjet: “Xhihadi i vërtetë është që të luftosh armiqtë e fesë dhe të shtetit sipas mënyrave të ligjshme, të bësh përpjekje për adhurim të rregullt para Zotit e të përmbushësh drejt dhe me besnikëri detyrat që të janë ngarkuar para shoqërisë, të luftosh kundër egos që të urdhëron për keq dhe kundër djallit të mallkuar, duke rezistuar ndaj tij si në nivel të brendshëm ashtu edhe të jashtëm.”13 Ky përkufizim i trefishtë për xhihadin, në fakt, përputhet me hadithin e famshëm të Profetit Muhamed (a.s.): “U kthyem nga xhihadi i vogël, për te xhihadi i madh”14 – që nënkupton luftën me vetveten. Përtej qasjes klasike, Abedin Pasha jep edhe një kuptim bashkëkohor të xhihadit. Duke komentuar ajetin 249 të sures Bekare15, ai e lidh kuptimin e ajetit me përvojën e tij si udhëheqës në luftërat ruso-osmane dhe në përpjekjet për të mbrojtur trojet shqiptare në Janinë. Ai shkruan: “Feja dhe shteti, populli dhe kombi ruhen dhe mbahen në këmbë nga luftëtarët trima. Ata sjellin mundësitë e mira dhe lumturinë e atij vendi. Historia ka treguar se një popull që nuk ka guxim dhe forcë, sado i pasur apo i zgjuar të jetë, në fund do të jetë i dënuar me humbje dhe mjerim”. Në të njëjtën mënyrë, autori, pasi flet për kuptimin e drejtë dhe kushtet e “mbështetjes te Zoti” (tevekkul), flet përsëri për konceptin dhe rëndësinë e përpjekjes me këta rreshta: “Nëse besimtarët duan të arrijnë dëshirat që kanë te Zoti, duhet të përpiqen shumë, në të gjitha situatat dhe deri në fund të jetës së tyre, por brenda kufirit të mundësive që kanë dhe gjithmonë në mënyrë të ligjshme. Të presësh lumturi dhe rehati pa lodhje dhe pa përpjekje nuk është gjë tjetër përveçse injorancë dhe marrëzi”. Abedin Pasha, kur merr të flasë për ajetin: “Në të vërtetë, Allahu urdhëron drejtësinë, mirësinë dhe ndihmën për të afërmit, si dhe ndalon imoralitetin, veprat e shëmtuara dhe dhunën. Ai ju këshillon, në mënyrë që ju t’ia vini veshin”,16 tërheq vëmendjen në rëndësinë e këtyre urdhëresave dhe ndalesave, si për individin dhe për bashkësinë. Sipas tij, nëse njeriu dhe shoqëria do të vepronin thjesht në përputhje me këtë ajet kuranor, ata do të arrinin lumturinë e dy botëve dhe do të ishin “me flatra” në mejdanin e vlerave. Në vazhdim ai jep shpjegimet e tij për “drejtësinë”; “mirësinë” dhe “ndihmën e të afërmve”. “Drejtësia është që parësisht të mos bëhet padrejtësi, që çdokujt t’i jepet haku që i takon, por edhe që t’i ruhet haku që i takon. Mirësia (Ihsan) është kryerja me hak e adhurimeve, pajisja me moralet dhe vlerat e larta dhe kryerja me amanet e detyrave njerëzore. Ndërsa përkujdesja dhe ndihma ndaj të afërmve realizohet duke i ndihmuar ata në përputhje me drejtësinë dhe gjithashtu duke u dhënë lëmoshë. Por, përderisa njerëzit janë njësoj në krijimin e tyre dhe konsiderohen si vëllezër me njëritjetrin, atëherë çdo njeri që është i nevojshëm, qoftë apo jo mysliman, përfshihet në këtë ajet”.17 Duket qartë se nëpërmjet këtyre fjalëve, duke ditur mirë se shteti osman ishte një shtet multifetar dhe multikulturor, ai synon që nëpërmjet ajeteve kuranore të ruajë dhe të mbështesë paqen sociale dhe rëndësinë e madhe që ka ajo.
3.2. Qasja e Abedin Pashës ndaj problemeve të kohës së tij
Abedin Pasha, në veprën “Meâlî-i İslâmiyye”, u kushton një pjesë të madhe çështjeve të besimit dhe akides (doktrinës). Nga ajo që kuptohet në analizë, si pasojë e detyrave që mbante dhe udhëtimeve të shumta në provinca të ndryshme, duket se kishte vërejtur probleme serioze në aspektin shpirtëror të myslimanëve. Kjo është arsyeja pse ai zgjodhi për komentim shumë ajete që lidhen me besimin dhe forcimin shpirtëror të njeriut.
3.2.1. Kush është një udhëheqës i vërtetë shpirtëror (murshid-i kâmil)?
Për të ndërtuar një jetë fetare të shëndoshë, është e domosdoshme që të ketë njerëz shembullorë, të cilët e udhëheqin shoqërinë me sjelljen dhe diturinë e tyre. Abedin Pasha e shpjegon këtë domosdoshmëri duke dhënë një krahasim: “Ashtu siç një ushtri nuk mund të luftojë pa komandant, ashtu edhe njerëzit nuk mund të përparojnë shpirtërisht pa udhëheqës të vërtetë shpirtërorë”. Por, kush është një murshid (udhërrëfyes i vërtetë)? Ai nuk mund të përcaktohet thjesht nga veshja, thjesht nga forma se si duket apo nga fakti që vetë ai e pohon një gjë të tillë. Sipas Abedin Pashës, cilësitë që duhet të ketë janë: “Aftësi intelektuale dhe mençuri, sjellje të larta morale, besim i plotë dhe përkushtim ndaj adhurimeve të detyrueshme. Këto cilësi duhet të jenë të verifikuara nga njerëz të drejtë dhe të devotshëm të vendit ku ai është rritur dhe vendit ku jeton”.18 Në këtë mënyrë, udhëheqësi shpirtëror duhet të jetë shembull në të gjitha dimesionet e jetës. Kjo qasje, tek e cila tërheq vëmendjen autori, është një element që ruan vlefshmërinë dhe rëndësinë e tij edhe në ditët tona.
3.2.2. Lufta kundër korrupsionit dhe ryshfetit
Sipas Abedin Pashës, përmbushja e detyrave fetare dhe islame nuk përmbyllet vetëm me adhurime, por kërkon gjithashtu përmbushje të ndershme të çdo detyre në shërbim të popullit. Nga problemet më të mëdha të kohës, të cilat bien ndesh me ndershmërinë dhe përgjegjësinë, dhe të cilat, me sa duket, ai i ka hasur shpesh dhe i vë në dukje, janë: korrupsioni dhe ryshfeti. Abedin Pasha e ndërlidh këtë me interpretimin e ajeteve, si: “Na udhëzo në rrugën e drejtë” (Fatiha 1:5), duke thënë se për një nëpunës “rruga e drejtë” është: “Mos të fitojë para në mënyrë të paligjshme, mos t’i bëjë padrejtësi askujt, të mbrojë të drejtat e njerëzve me mundësitë që i jep posti!”. Ai thekson se, për të arritur rezultate të mira në detyrë, një njeri duhet të përpiqet me fjalë dhe me vepra ose, siç thotë ai vetë: “Të kryejë siç duhet adhurimet hyjnore dhe detyrimet njerëzore që i janë besuar”. Në një tjetër vepër të tij, në komentin e Mesneviut, ai e përshkruan ryshfetin kështu: “Për një gjykatës dhe zyrtar, perdja më e trashë dhe më e ndyrë për nderin është ajo që quhet ryshfet”. Pra, Abedin Pasha e shpjegon konceptin kuranor të “rrugës së drejtë” jo në mënyrë abstrakte, por në mënyrë konkrete, duke u nisur nga probleme konkrete dhe duke e lidhur atë me realitetin e padrejtësive shoqërore. Duhet theksuar që ky shpjegim i tij nuk është një përkthim i drejtpërdrejtë i shprehjes sırat-ı müstakim (Rruga e drejtë). Megjithatë, ai dëshiron të tërheqë vëmendjen e të na thotë se një gabim i bërë nuk mund të përputhet me sırat-ı müstakim-in dhe të na shpjegojë gjithashtu se udhëzimi i njeriut drejt Allahut (drejt sırat-ı müstakim-it) mund të ndodhë vetëm kur personi heq dorë nga veprimet që bien ndesh me këtë rrugë.
3.2.3. Prapambetja e botës islame
Në kohën e Abedin Pashës, bota islame, dhe sidomos Perandoria Osmane, po kalonte një krizë të vështirë dhe po përjetonte rënie në shumë aspekte. Tokat osmane po humbnin njëra pas tjetrës dhe shpresa tek e ardhmja po zbehej ditë pas dite. Për këtë arsye, duke qenë edhe i vetëdijshëm se shoqëria islame mund të dilte nga kjo gjendje ku kishte rënë, ai e kthen vazhdimisht vëmendjen te çështje, si: ‐ pendimi dhe kërkimi i faljes, ‐ kuptimi i xhihadit të vërtetë, ‐ durimi dhe qëndrueshmëria, ‐ përmbushja e detyrave fetare dhe atyre njerëzore. Herë pas here ai nënvizon se rrugëdalja, krahas lutjeve dhe adhurimeve, duhet kërkuar edhe te puna dhe përpjekja e fortë. Në komentimin e ajeteve, si: “Na udhëzo në rrugën e drejtë”, ai thekson se lutja, adhurimi dhe përmendja e Zotit nuk duhet të mbeten veprime të thjeshta pasive dhe gojore, por duhet të përkthehen në veprime konkrete në jetën e përditshme. Ai jep një shembull konkret për t’i sqaruar këto koncepte: “Lutjet që njeriu ia bën Zotit janë edhe me gojë, por edhe me vepra. Nuk ka dyshim se lutjet gojore dhe adhurimet kanë dobitë e tyre të padiskutueshme, por nuk duhet të harrojmë se lutja dhe adhurimi i vërtetë bëhen me punë dhe me vepra. P.sh., nëse u jepen dy personave nga pesë dynym tokë dhe njëri prej tyre atë sipërfaqe e mbjell dhe e punon sipas ligjeve të Zotit dhe të mendjes, ndërsa tjetri nuk e punon tokën e tij, por vetëm lutet për begati dhe bollëk, është e qartë se Zoti do t’ia pranojë lutjet dhe do t’i japë rezultat atij që punoi e jo atij që u mjaftua me lutje gojore”. Po ashtu, ai thekson se shpëtimi nuk do të vijë thjesht nga lutjet me gojë: “O Zot! Shkatërroji armiqtë kudo që janë!”, – por do të vijë duke marrë masat e nevojshme, duke shkuar si trim në mejdan e duke u përballur me dushmanin e fesë e të atdheut, edhe sikur i vetmuar”. Vlen të theksohet se Abedin Pasha, në mënyrë që fjalët e tij të mos keqkuptohen e atyre të mos u jepet kuptim tjetër, shton e thotë: “Por, njeriu asnjëherë nuk duhet të shkëputet nga namazi, përmendja e Zotit dhe adhurimet e obliguara. Atë që largohet prej tyre, shejtani i mallkuar do ta çojë drejt shkatërrimit dhe turpërimit”. Ai e sheh përmirësimin e individit dhe të shoqërisë paralelisht nëpërmjet përpjekjes shpirtërore dhe asaj materiale. Kur e komenton ajetin e 145-të të sures Ali Imran: “E kush kërkon shpërblimin e kësaj bote, atij do t’i japim prej atij shpërblimi, e kush kërkon shpërblimin e botës tjetër, atij do t’i japim prej atij shpërblimi”, shpjegon se, përderisa është i Drejtë, Zoti i jep njeriut në bazë të përpjekjes që ai bën. Evropianët, duke qenë të prirë ndaj kënaqësive të kësaj bote, janë munduar në këtë drejtim dhe kanë sjellë shpikje dhe zhvillime të reja. Këto shpikje të tyre janë vetëm rezultat i përpjekjeve të tyre. Abedin Pasha e sjell fjalën te pyetja nëse prapambetja e myslimanëve ka të bëjë me Kuranin dhe Islamin dhe jep këto sqarime lidhur me temën: “Nëse ka një person që merret me bujqësi dhe i jep hakun punës në arë dhe një tjetër që vetëm merret me lutje me fjalë, por nuk punon tokën, nuk ka dyshim se Allahu do t’i japë prodhim atij që punon tokën. Arsyeja pse myslimanët kanë mbetur pas në çështjet e kësaj bote nuk buron nga Islami, ashtu siç përparimi i evropianëve nuk vjen si pasojë e krishterimit”. Ai pastaj sjell si shembull historinë e myslimanëve të Andaluzisë (Spanjë) për të dëshmuar se Islami nuk e pengon përparimin, përkundrazi e nxit atë: “Nëse feja jonë do ta pengonte lumturinë e lejuar dhe begatinë e kësaj bote, myslimanët që jetuan për shekuj në Spanjë nuk do të kishin përparuar, ndërsa të krishterët nuk do të kishin mbetur pas”.
3.3. Aspektet administrative dhe politike në komentet e Abedin Pashës
Siç u theksua më herët, Abedin Pasha ishte një burrë shteti shumë i suksesshëm. Kjo prani e tij në qeverisje reflektohet jo vetëm në punët që ai ka kryer, por edhe në veprën e tij “Meâlî-i İslâmiyye”, ku ai shfaq qartësisht një qasje administrative dhe politike në interpretimin e disa ajeteve.
Mëshira në dy nivele: e dukshme dhe e fshehtë
Duke komentuar ajetin: “Mëshiruesi Mëshirëbërësi” (Fatiha 1:2) dhe ajetin tjetër: “Falë mëshirës së Allahut, ti u solle butë ndaj tyre” (Ali Imran 3:159), ai e ndan mëshirën në dy kategori: 1. Mëshira e dukshme: Kjo është ndjeshmëria dhe sjellja e butë që u shfaqet njerëzve, kafshëve dhe gjallesave gjatë kohëve të vështira dhe jashtë tyre. Kjo përfshin fjalë dhe veprime të mëshirshme të dukshme. 2. Mëshira e fshehtë: Kjo konsiston në zbatimin e drejtësisë dhe politikës së drejtë. Për shembull, kur autoritetet ndëshkojnë dikë përmes burgimit ose masave të tjera ligjore, kjo nga jashtë mund të duket si ashpërsi, por në të vërtetë, njerëzit e mendjes e dinë mirë se edhe kjo është një formë mëshire, sepse ndihmon në edukimin e individit dhe parandalon dëme më të mëdha shoqërore. Ai thekson se kjo mënyrë veprimi është në të mirë të gjithë njerëzimit, sepse ndëshkimi i së keqes shërben si shembull dhe mësim për të tjerët. Kështu pra, edhe ndëshkimi i drejtë në thelb është një akt mëshire. Sipas këtyre shpjegimeve të Abedin Pashës, ndjenja e mëshirës ndaj individit nuk duhet ta dobësojë njeriun në zbatimin e dënimeve, përndryshe shoqëria do të pësojë dëm edhe më të madh; ndërsa në zbatimin e dënimeve gjendet dobi si për individin, ashtu edhe për shoqërinë.
Rëndësia e konsultimit (meshvereti)
Në komentimin e ajetit: “Dhe konsultohu me ta në punë…” (Ali Imran 3:159), që u referohet ngjarjeve në lidhje me betejën e Uhudit, Abedin Pasha flet për “konsultimin” dhe thekson: “Edhe nëse një person ose një grup ka bërë ndonjë gabim të paqëllimshëm në të kaluarën, nuk është e drejtë t’i përjashtosh ata nga procesi i konsultimit për shkak të atij gabimi e kjo as në fenë Islame e as në politikë”. Ai shpjegon se konsultimi është thelbësor, sidomos në çështjet politike dhe shtetërore. Rëndësinë e konsulencës e shpjegon në këtë formë: “Një person i mençur është si një qiri që ndriçon një dhomë, por nëse në atë dhomë vendosim disa qirinj të tjerë, drita bëhet më e plotë. Kështu është edhe me mendimet e shumta; ato i japin qartësi vendimmarrjes. Megjithatë, konsultimi me njerëz të paditur, hipokritë apo tradhtarë, marrja e çdo mendimi pa e verifikuar atë më parë nuk do të sjellë dobi. Pra, është e rëndësishme cilësia e atyre që përfshihen në proces”.
Lidhja midis pendimit dhe politikës
Në komentimin e ajetit: “A nuk e dinë ata se Allahu e pranon pendimin e robërve të vet?” (Tevbe 9: 104), Abedin Pasha thekson rëndësinë e pendimit dhe pranimit të gabimit, jo vetëm në aspektin fetar, por edhe në jetën shoqërore dhe politike. Ai thotë: “Në politikë dhe madje edhe në jetën familjare, pranimi i pendimit të sinqertë është urtësi. Nëse një person, që më parë ka vepruar gabim, vjen me pendim të sinqertë dhe u kërkon falje autoriteteve ose prindërve, kjo duhet të pranohet me mençuri dhe me dashamirësi”. Por, edhe këtu ai paralajmëron, duke thënë: “Nëse pendimi bëhet vetëm për të shmangur ndëshkimin ose për ndonjë mashtrim tjetër, ai nuk ka vlerë reale dhe do të zbulohet shpejt”. Sipas këtyre shembujve, del e qartë se Abedin Pasha, përmes komentimeve të tij, ka lidhur ajete të Kuranit me realitetet e jetës politike, administrative dhe shoqërore të kohës së tij. Ai jo vetëm që ka përdorur urtësinë e Kuranit për të dhënë zgjidhje për problemet morale dhe fetare, por ka sjellë edhe perspektiva shumë të vlefshme për qeverisjen dhe drejtësinë.
Përfundim
Abedin Pasha ishte një ndër figurat më të rëndësishme shtetërore gjatë periudhës së Sulltan Abdylhamidit II dhe ka shërbyer si vali në qytete të ndryshme të Perandorisë Osmane. Sulltani e mbajti atë për një kohë të gjatë në pozita të rëndësishme dhe e vlerësoi lart punën e tij, por përveçse një administrator i zoti, Abedin Pasha spikati edhe në fushën e dijes. Duke analizuar temat e trajtuara në veprën “Meâlî-i İslâmiyye”, kuptohet se ai kishte jo vetëm një interes të veçantë për shkencën e tefsirit, por dha edhe një kontribut të çmuar në të. Ashtu si në shumë vepra dhe traktate të shkruara në fund të periudhës osmane, qëllimi kryesor i tij ishte të trajtonte problemet fetare dhe shoqërore me të cilat përballeshin myslimanët dhe të jepte zgjidhje në dritën e Kuranit. Për këtë arsye, “Meâlî-i İslâmiyye” mund të konsiderohet si një studim serioz, i cili jo vetëm që analizon çështjet shoqërore, por edhe ofron rekomandime konkrete për zgjidhjen e tyre. Në këtë vepër gjenden gjithashtu analiza mbi besimin dhe doktrinën islame. Abedin Pasha përpiqet t’i përfshijë problemet aktuale brenda kornizës së këtyre vlerave themelore. Ai nuk heq dorë asnjëherë nga vlerat e larta të Islamit dhe përpiqet që ato të kuptohen dhe zbatohen në mënyrë të drejtë dhe bashkëkohore. Gjithashtu, ai përpiqet të ruajë një ekuilibër mes fesë dhe jetës praktike, duke përfshirë shembuj konkretë nga jeta. Në komentimin e tij vërehet se në përgjithësi ai u ndal te: – kuptimi i drejtë i adhurimeve personale dhe kolektive, – çfarë është durimi dhe xhihadi i vërtetë, – si zbatohet drejtësia dhe mëshira në shoqëri, – nevoja për të braktisur sëmundjet morale dhe sjelljet e dëmshme, – mënyra se si Kurani mund të shërbejë si udhërrëfyes për zgjidhjen e problemeve të përditshme. Gjatë komentimit të ajeteve, Abedin Pasha qëndron besnik ndaj tekstit kuranor, qoftë në aspektin gjuhësor apo kuptimor. Ai gjithashtu arrin të shkruajë përkthimin dhe interpretimin me një gjuhë të qartë dhe të kuptueshme për lexuesin.
Punoi: Dr. Ferid Piku
