Në aspektin gjuhësor, termi “hytbe” nënkupton “një fjalim të fuqishëm të mbajtur përballë një grupi njerëzish”.[1] Në literaturën fetare islame, termi hytbe përdoret për të përshkruar fjalimin që jepet gjatë kryerjes së disa adhurimeve të caktuara, kryesisht gjatë namazit të xhumasë dhe namazeve të dy bajrameve, dhe zakonisht përfshin mësime e këshilla. Personi që mban këtë fjalim quhet “hatib”. Hytbeja kërkohet të jetë edukative, arsimuese, e shkurtër, e drejtpërdrejtë, optimiste dhe hatibi të jetë i autorizuar.[2] Hytbeja, si art i të folurit, ka qenë shumë e përhapur në shoqërinë arabe gjatë periudhës paraislame. E tillë vazhdoi edhe në periudhën islame, duke qenë një pjesë e jetës sociale dhe një lloj arti letrar, ndërkohë që fitoi edhe përmbajtje fetare, duke u bërë një kusht formal ose element plotësues i disa adhurimeve.
Edhe pse fjala “hytbe” nuk përmendet në Kuran, ajo gjendet në shumë hadithe, si në kuptimin gjuhësor ashtu edhe në atë terminologjik. Hytbet e Pejgamberit (a.s.) kanë arritur deri në ditët tona, duke na dhënë një pamje të zhvillimit të saj dhe përmbajtjes gjatë periudhave të Mekës dhe Medinës. Dijetarët e fikhut shpjegojnë se në ajetin kuranor: “O besimtarë! Kur të thirret ezani për namazin e xhumasë, vraponi për të përmendur Allahun” (El-Xhumua: 9), me “përmendja e Allahut” nënkupton hytben e xhumasë. Të gjithë janë dakordësuar se Pejgamberi (a.s.) nuk e kryente namazin e xhumasë pa hytbe dhe duke u mbështetur në hadithin “Namazin e kryeni sikurse më shihni mua ta kryej”, te shumica e tyre hytbeja e xhumasë konsiderohet farz.[3]
Pas Pejgabmerit (a.s.) hytbeja fitoi rëndësi jo vetëm si funksion fetar, por edhe si simbol i autoritetit politik. Kur Ebu Bekri (r.a.) u zgjodh kalif, ai mbajti një fjalim të shkurtër dhe përmbledhës (hytbe) për të shpjeguar parimet themelore të politikës që do të ndiqte. Të tre kalifët e tjerë e vazhduan këtë traditë. Edhe valinjtë (guvernatorët), kur fillonin detyrën, mbanin fjalime të ngjashme si pjesë e ceremonisë së marrjes së detyrës. Në fillim, hytben e së premtes e mbante vetë kalifi dhe ai gjithashtu udhëhiqte namazin. Më vonë, persona të posaçëm filluan të caktoheshin për hytbe e namaz dhe gjatë hytbes filloi të përmendej emri i kalifit ose i sulltanit, si simbol i autoritetit dhe i pavarësisë.[4] Sipas Ibn Haldunit, personi i parë që mbajti hytbe në emër të kalifit ishte Abdullah ibn Abasi, i cili ishte vali i Basrës në kohën e Aliut (r.a.). Gjatë mosmarrëveshjes midis Aliut (r.a.) dhe Muavijes (r.a.), përmendja e emrit të Aliut (r.a.) në hytbe konsiderohej si shenjë e pranimit të kalifatit të tij, ndërsa heshtja e popullit gjatë dëgjimit të saj vlerësohej si shenjë e besnikërisë dhe e dhënies së besës (bej‘a).[5]
Hytbeja e parë e Profetit Muhamed (a.s.) në Mekë
Kur zbriti fjala e Allahut të Lartësuar: “Dhe paralajmëro fisin tënd më të afërt” (Shuara: 214), gjëja e parë që bëri i Dërguari i Allahut (a.s.) pas zbritjes së këtij ajeti, ishte thirrja në fe e fisit Benu Hashim. Ata erdhën bashkë me disa nga Benu Abdulmutalib ibn Abdi Menaf, duke u bërë gjithsej dyzet e pesë burra. Ebu Lehebi parapriu në fjalë duke thënë: “Këta janë xhaxhallarët e tu dhe kushërinjtë e tu. Fol dhe lëre idenë e thirrjes (në fe të re)! Ta dish se populli yt nuk ka fuqi përballë të gjithë arabëve. Unë jam më i afërti që të ndjek, prandaj mjaftohu me bijtë e babait tënd (fis e familje). Nëse vazhdon me atë që je, do të jetë më e lehtë për ta sesa të ngrihen mbi ty fiset (barqet) e kurejshëve e t’i ndihmojnë ata arabët. Nuk kam parë askënd që t’i vijë fisit të vet me diçka më të keqe se ajo që ke sjellë ti”. Atëherë i Dërguari i Allahut (a.s.) heshti dhe nuk foli në atë tubim.
Më pas i thirri për herë të dytë dhe tha: “Lavdërimi i takon Allahut, Atë e falënderoj, tek Ai kërkoj ndihmë, tek Ai besoj dhe tek Ai mbështetem. Dëshmoj se nuk ka të adhuruar tjetër përveç Allahut, Një i vetëm, pa shok”. Pastaj tha: “Pararendësi i fisit (kallauzi) nuk i gënjen të afërmit e tij, pasha Allahun, që nuk ka të adhuruar tjetër përveç Tij, unë jam i Dërguari i Allahut tek ju posaçërisht dhe tek të gjithë njerëzit në përgjithësi. Pasha Allahun, do të vdisni ashtu si flini dhe do të ringjallemi ashtu si zgjoheni. Dhe do të gjykoheni për atë që bëni. Vërtet, ekziston xheneti përgjithmonë ose zjarri përgjithmonë”. Atëherë Ebu Talibi i tha: “Ne nuk duam asgjë më shumë se të të ndihmojmë dhe të pranojmë këshillën tënde, aq më shumë të besojmë në fjalën tënde. Këta janë bijtë e babait tënd të tubuar dhe unë jam vetëm një prej tyre, por jam më i shpejti prej tyre për atë që ti do. Prandaj, vazhdo e kryej atë që të është urdhëruar. Pasha Allahun, unë gjithmonë do të jem krah teje dhe në mbrojtjen tënde, vetëm se vetja ime nuk më lejon të braktis fenë e Abdulmutalibit”. Pastaj Ebu Lehebi tha: “Kjo është vërtet një e keqe! Kapeni për duarsh përpara se ta kapin të tjerët”. Ebu Talibi iu përgjigj: “Pasha Allahun, sa të jemi gjallë nuk do ta lejojmë”.
Hytbeja e parë e Profetit Muhamed (a.s.) në Medinë
Nga Ebu Seleme transmetohet se predikimi i parë që mbajti i Dërguari i Allahut (a.s.) në Medinë ishte se ai u ngrit në këmbë mes tyre, lavdëroi Allahun dhe e madhëroi Atë me lëvdata që i përkasin vetëm Atij, pastaj tha: “O ju njerëz, përgatituni për veten tuaj! Se, pasha Allahun, patjetër do të bjerë (vdekja) mbi njërin prej jush, pastaj do të lërë pas delet e tij pa bari. Pastaj do t’i thotë atij Zoti i tij, pa pasur përkthyes e as pengesë mes tij dhe Zotit: ‘A nuk të erdhi i Dërguari im dhe të përcolli mesazhin? A nuk të dhashë pasuri dhe të begatova? Çfarë ke përgatitur për veten tënde?’ Pastaj ai do të shohë majtas e djathtas dhe nuk do të vërejë asgjë. Pastaj do të shikojë përpara dhe nuk do të shohë veçse zjarrin (xhehenemin). Prandaj, kush të ketë mundësi të mbrojë fytyrën e tij nga zjarri, qoftë edhe me gjysmën e një hurme, le ta bëjë! E nëse nuk gjen, atëherë me një fjalë të mirë, sepse ajo shpërblehet dhjetëfish deri në shtatëqindfish”. Pastaj tha: “Paqja, mëshira dhe bekimet e Allahut qofshin mbi ju dhe mbi të Dërguarin e Allahut (a.s.)”.[6]
Tek të dyja hytbet e para të Profetit Muhamed (a.s.), ajo e Mekës dhe ajo e Medinës, pavarësisht se kemi dy faza krejt të ndryshme të misionit profetik, kemi të njëjtën gjuhë dhe stil komunikimi. Të dyja këto hytbe, pavarësisht nga strukturimi dhe konteksti i mesazhit, funksioni dhe adresimi ngelen të njëjtë: ftesa në besim dhe rregullimi shoqëror. Në kontekstin historik, rrethanat dhe situatat e mbajtjes së këtyre dy hytbeve janë të ndryshme: tek e para jemi në fillimet e shpalljes së profecisë, ndërsa tek e dyta jemi pas hixhretit, në fillimet e vendosjes së myslimanëve në Medinë dhe në themelimin e shoqërisë së parë islame. Te hytbeja e parë Profeti Muhamed (a.s.) është ende i vetëm dhe pa ndjekës të shumtë, përballë një armiqësie të strukturuar. Ndërsa te hytbeja e dytë komuniteti tashmë është i formuar dhe Profeti (a.s.) është i sigurt në mesin e tyre. Te hytbeja e parë kemi thirrjen e parë publike për në monoteizëm, ndërsa tek e dyta kemi një këshillë për përgjegjësi personale më të lartë. Në hytben e parë kemi fillimin e thyerjes së strukturës fisnore për t’u ftuar në unitet rreth besimit, ndërsa në hytben e dytë kemi forcimin e solidaritetit dhe të kujdesit të ndërsjellë në bashkësinë islame. Edhe vetë profeti Muhamed (a.s.), në aspektin personal, nëse në hytben e parë ishte pothuajse i vetëm përballë refuzimit kolektiv të kurejshëve, në hytben e dytë është autoriteti më i lartë dhe mësuesi i një bashkësie që e pranon.
Megjithëse siç e cekëm më lart, këto dy hytbe janë në rrethana dhe kushte të ndryshme, në aspektin përmbajtësor dhe thelbit të mesazhit që ato mbartin kanë një ngjashmëri tepër të madhe. Të dyja hytbet fillojnë me falënderim ndaj Allahut dhe dëshminë e shehadetit (teuhidit). Të dyja e përqendrojnë vëmendjen te jeta pas vdekjes, përgjegjësia njerëzore dhe llogaridhënia.
Si përfundim, mund të themi se “hytbeja”, që nga koha e Profetit Muhamed (a.s.), është shfaqur si një institucion që ndërthur në vetvete funksionin e ftesës, mësimit dhe edukimit. Ajo nuk ishte thjesht një formë komunikimi fetar, por një mekanizëm i qëndrueshëm i transmetimit të urtësisë dhe udhëzimit hyjnor. Nëpërmjet hytbes, Profeti (a.s.) thërriste në besimin monoteist, edukonte shpirtrat e etur, udhëzonte bashkësinë dhe përçonte urdhëresat e Zotit me një gjuhë të qartë, të thjeshtë dhe gjithëpërfshirëse.
Vazhdimësia e metodologjisë profetike nëpërmjet hytbes në të dyja periudhat, si ajo e Mekës dhe ajo e Medinës, dëshmon se thirrja islame nuk ishte një akt i menjëhershëm, por një proces i vazhdueshëm ndërtimi shpirtëror dhe shoqëror. Nga Meka në Medinë, hytbeja ruajti të njëjtin qëllim themelor: formimin e njeriut të vetëdijshëm për Zotin, përgjegjësinë dhe drejtësinë, duke e bërë atë një shtyllë qendrore në jetën fetare dhe shoqërore të myslimanëve. Gjatë shek. XX, kohë kur shoqëritë e vendeve islame kaluan në kriza të jashtëzakonshme politike, ekonomike dhe shoqërore, hytbeja e ditës së xhuma është përdorur si mekanizmi më efikas për mësimin e fesë dhe për mbajtjen e shoqërisë lidhur me Zotin. Në këtë kuptim, hytbeja përbën një model të përhershëm të edukimit fetar, moral dhe shpirtëror që ka mbijetuar nga periudha profetike e deri më sot.
Punoi: Qendra e Hulumtimeve Minber
[1] Lisanul-Arab, “H-t-b”, V. 1, Dar Sadir, (Bejrut 1993): 361.
[2] Nexhat Ibrahimi, “Hutbe”, Fjalor Enciklopedik Islam, Logos-A, (Shkup 2017): 343.
[3] Mustafa Baktır, “Hutbe”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 18, (İstanbul 1998): 425.
[4] Cahit Külekçi, İlk Dönem İslam Siyâsî Tarihinde Hutbe Uygulaması, Turkish Studies- Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, VIII, no. 7 (2013): 307-321.
[5] Mustafa Baktır, “Hutbe”, po aty: 425.
[6] Mexhdi M. Shahaui, Hutab er-Resul (s.a.v.s.), El-Mektebe et-Teufikije, f. 6.
