Historia e Kalifatit Abasid dhe Rënia e tij – Ovamir Anjum
Ma’muni
Kjo është historia e kalifit të gjashtë abasid, El Ma’munit (169/786-218/833), djalit të vogël të kalifit të madh Harun El Rashid, mbretërimi i të cilit konsiderohet si epoka e artë e Kalifatit Abasid. Ma’muni ka qenë ndoshta kalifi më ambicioz dhe më i aftë abasid, një mbrojtës i madh i ideve që për Islamin në thelb ishin të huaja, thellësisht i përfshirë në debate teologjike, personalisht i formuar dhe i ditur në shkenca të shumta, bartës i stilit perandorak të absolutizmit sasanid, që nga brezat që e pasuan kujtohet si inkuizitori i dijetarëve të diturisë profetike nëpër territorin që kishte nën pushtet, ku prej të cilëve më i famshmi ishte Imam Ahmed ibn Hanbeli.
Historia, siç është thënë shpesh, është shkruar nga fitimtarët. Kjo mund të jetë e vërtetë, por qytetërime të ndryshme fitoren e kanë përkufizuar në mënyra të ndryshme, dhe rezultati i historisë që do të lexojmë, për zemrën e qytetërimit islam na tregon po aq sa edhe per personat e përfshirë. Për të gjithë spektatorët e kohës së tij, fituesi ishte Ma’muni. Ai e mundi vëllanë e tij El Aminin në garën për kreun e kalifatit dhe me gjasa edhe e ekzekutoi. Ai kryesoi importimin masiv të diturisë botërore shkencore dhe intelektuale drejt botës muslimane, dituri që konsistonte në shkencën dhe filozofinë indiane, perse, kineze dhe greke, por edhe vetë u përfshi në procese të sofistikuara shkencore, siç ishte për shembull matja e madhësisë së tokës, në një kohë kur një pjesë e dijetarëve tradicionalë as që e konceptonin se ajo mund të ishte e rrumbullakët. Me një zotësi të konsiderueshme, ai diskutoi çështje themelore teologjike dhe juridike, me dijetarë të medhhebeve të ndryshme sheriatike dhe teologjike. Me përjashtim të autoriteteve të hadithit, bashkësia e dijetarëve në zemër të lëvizjes fetare të shumicës në Islam, që prej shekullit të dytë sipas kalendarit Hixhri apo shekullit të tetë sipas kalendarit Gregorian, e njohur si Ehli-Suneti, refuzoi që të bashkëndante të njëjtat qëndrime me të. Për këtë grup, Ma’muni dhe intelektualët e llojit të tij, mendonin se ishin një turmë njerëzish mendjelehtë, të pandriçuar dhe të rrezikshëm. Për sunitë, ajo çfarë e gdhendi në mënyrë përfundimtare emrin e tij në listën e të liqve, ishte përndjekja që ai i bëri muhadithit të madh nga Bagdadi, i cili do të njihej si Imam Ahmed ibn Hanbel, ndërsa për shiitët, vrasja e mundshme e imamit të tyre të tetë, Ali El Ridasë.
Në jetën e tij të trazuar dhe të mbushur plot ngjarje, ai zotëroi pushtet të pakrahasueshëm dhe shpesh herë ia doli të ishte triumfues nga sfidat e shumta. Por megjithatë, në rrjedhën e historisë, ai pothuajse është harruar plotësisht, aq sa sot mund të themi që nuk kujtohet nga askush, me përjashtim të historianëve, natyrisht. Sunitë, gjithmonë të moderuar dhe vullnetmirë për të bërë kompromise, gjithmonë e kanë justifikuar atë çfarë ai ka bërë, duke e zhvendosur kështu fajin e persekutimit të dijetarëve të mëdhenj të Islamit te disa personazhe që kanë ushtruar një ndikim të keq tek ai, siç ishin për shembull disa keqbërës nga radhët e mutezilitëve me në krye Ibn Da’udin, duke ia ruajtur kështu të drejtën për t’u respektuar si kalif. Duke e nderuar marrëdhënien që ai kishte me Profetin e dashur, edhe Imam Ahmed ibn Hanbeli, i cili ishte një trashëgimtar i vërtetë i Profetit,[2] e fali atë. Por shiitët, me të cilët ai në fillim u identifikua përpara sesa me gjasa t’i tradhtonte, vazhdojnë ta quajnë Ma’munin një djall, ngase siç e thamë, e konsiderojnë vrasësin e Imam El Ridës. Varri i këtij të fundit në Mashhad të Iranit, është kthyer në një vend pelegrinazhi dhe është bërë traditë që pelegrinët, jo vetëm në vajtimin e tyre për të vdekurin, por edhe në lëvdatat që bëjnë për të apo lutjet që kryejnë, ta mallkojnë Ma’munin.
El Ma’muni u lind nga një nënë perse në vitin 169/286,[3] në të njëjtin vit që i ati, Harun El Rashidi, u kurorëzua kalifi i pestë dhe siç do të rezultonte më vonë, më madhështori i Dinastisë Abaside të Bagdadit. Amini ishte gjysmë-vëllai i tij, i lindur nga një nënë arabe, po nga gjiri i familjes abaside. Harul El Rashidi duhet ta ketë ditur që Ma’muni ishte një kandidat më mendjemprehtë dhe më i aftë për ta zëvendësuar, por vendosi që të përkrahte gjysmë-vëllain e tij, duke e preferuar për shkak të nënës abaside që ai kishte, e duke e shpallur kështu si trashëgimtar të vetin, ndërsa vëllanë tjetër si të dytin pas tij. Ky emërtim i dyfishtë, i cili kishte funksionuar mjaft mirë sa i përket kalifëve të fuqishëm Meruanidë, siç ishte rasti me Abdul Melik ibn Meruanin, më vonë do të shpinte drejt një luftë të madhe midis dy vëllezërve, e cila përfundoi me vrasjen e njërit nga tjetri, e ç’ishte dhe më e rëndësishmja, në humbjen e pariparueshme të unitetit dhe karakterit të Kalifatit Abasid. Në këtë kohë tashmë ishte një e vërtetë e padiskutueshme që kalifati islam, që nga koha e Umejadëve, praktikisht ishte shndërruar në një mbretëri të trashëgueshme dhe parimi islam i shurës, përgjegjësisë dhe llogaridhënies, ashtu si dhe ai i qeverisjes së kufizuar (sipas të cilit kalifi detyrohej nga e drejta juridike hyjnore dhe nga mbikqyrja e umetit) kishte humbur apo ishte transformuar deri në pikën që nuk njihej më. Institucioni i konsultimit, pra i shurës, ishte pak më shumë sesa një mjet për të siguruar pëlqimin e qarqeve të brendshme të elitës. Edhe dijetarët gjithashtu, pas një numri protestash dhe pjesëmarrjesh në rebelime të ndryshme gjatë shekullit të parë, duke filluar me rebelimet e shokëve të Profetit si ai i El Huseinit dhe i Abdullah ibn Zubejrit që në vitin 61 H, deri në rebelimin e madh të El Nefs El Zekerijes në vitin 145 H, tashmë në përgjithësi dhe të zhgënjyer, paçka se kurrë tërësisht dhe në parim, e kishin përqafuar dhe pranuar këtë status quo. Por megjithatë, kompromiset prekën edhe jetët e tyre; për shumë prej tyre, ky parim dinastik, një risi heretike që nuk kishte ekzistuar më parë, u shndërrua në justifikimin normativ të parimit monarkik dhe dinastik të Islamit.
Për t’u rikthyer te historia jonë, që të dy vëllezërit ishin rritur dhe edukuar së bashku. El Mas’udi na përshkruan udhëzimet logjike se si princat duhet të edukoheshin: “Jepuni (Aminit dhe të vëllait) të lexojnë Kuranin dhe të studiojnë hadithet. Mësojini të recitojnë poezi, mësojuani praktikën e muslimanëve të parë, njihini me format bashkëkohore të ligjërimit dhe aftësojini që të jenë të përgatitur të flasin në çdo kohë dhe përpara kujtdo. Ndalojuani të qeshurën, me përjashtim të rasteve kur është e përshtatshme. Mësojini që të tregojnë respektin e duhur për të moshuarit e familjes së Benu Hashimëve (familjes së Profetit, paqja dhe mëshira e Allahut qoftë mbi të) kur takohen me ta, ashtu si dhe t’i ulin sipas radhës dhe statusit gjeneralët kur i vizitojnë. Mos t’ju kalojë asnjë orë pa mësuar diçka të re nga dituria e nevojshme, por megjithatë, kursejini nga mërzia apo lodhja e madhe që mund t’ju vijë prej saj. Mos u sillni fort butë me ta dhe mos i lejoni që të kënaqen duke ndenjur kot. Përpiquni t’i disiplinoni duke ua fituar zemrat; por nëse kjo nuk funksionon, tregoni njëfarë ashpërsie.”
Ma’muni dukej se ia kishte dalë t’i zotëronte që të dy llojet e shkencave, si ato islame ashtu dhe poezinë, duke fituar kështu admirimin e mësuesve të tij. Siç e shohim edhe në këto transmetime, arritjet e tij duhet të shqyrtohen me kujdes. Ata të cilët shoqëroheshin me të, tregojnë ndodhi që flasin për mëshirën, inteligjencën dhe modestinë e tij. Për shembull, një dijetar i hadithit dhe një ndër gjykatësit kryesorë të Bagdadit, Jahja ibn Aktham, rrëfen historinë e mëposhtme:
“Një herë e kalova natën në rezidencën e Ma’munit dhe më doli gjumi nga etja e madhe. U ngrita nga shtrati dhe kur më pa, kalifi më pyeti mos më mundonte diç. I thashë që thjesht isha i etur dhe më tha të qëndroja aty ku isha. Më pas, për Zotin e Madh, ai u ngrit nga ku po qëndronte, eci drejt një broke uji dhe u kthye me një gotë të mbushur dhe teksa ma dha, priti në këmbë derisa piva. Mua nuk m’u durua dhe protestova: ‘O Prijës i besimtarëve! A nuk ka shërbëtorë këtu?’ M’u përgjigj se po flinin. ‘Por unë mund ta kisha marrë vetë ujin,’ nuk m’u durua pa shtuar. ‘Një mysafir nuk duhet t’i shërbejë kurrë vetes,’ m’u përgjigj, duke shtuar pas pak: ‘Jahja, më lejo të të them një hadith. Im atë Rashidi, më ka thënë se ka dëgjuar nga Mehdiu, i cili kishte dëgjuar nga Mensuri, i cili kishte dëgjuar nga i ati, i cili kishte dëgjuar nga Ikrime, të cilit i kishte thënë Ibn Abasi atë që kishte dëgjuar nga Xherir ibn Abdullah, se e kishte dëgjuar Profetin, paqja dhe mëshira e Allahut qoftë mbi të, të thoshte: ‘Prijësi i një populli është shërbyesi i tyre.’”
Duke pasur parasysh dituritë që Ma’muni zotëronte, nuk është aspak e pagjasë që ai mund të kishte treguar një hadith në këtë mënyrë, ashtu siç nuk përjashtohet aspak të ketë shfaqur një sjellje të tillë modestie dhe mikpritjeje. Asnjë qenie njerëzore nuk është e përsosur, por si rregull, për sunduesit është më e rëndësishme që mëshirën dhe dhimbsurinë e tyre ta tregojnë në mënyrën se si qeverisin sesa në zakonet e tyre personale; që do të thotë, se do të kishte qenë shumë më mirë nëse Ma’muni do ta kishte lënë dijetarin e hadithit ta merrte vetë gotën e ujit dhe të shmangte gjakderdhjen për llogari të pushtetit të tij, duke i persekutuar dijetarët që guxuan të mos binin dakord me të.
Mendja kureshtare dhe e shkëlqyer e Ma’munit ishte e etur për të gjitha llojet e diturive. Suksesi i madh ushtarak dhe ekonomik, ashtu si dhe toleranca fetare e kalifatit dhe qendërzimi gjeografik, për të mos harruar kureshtjen dhe interesat misionare të muslimanëve, të përligjura për më tepër edhe fetarisht, e kishin vendosur shoqërinë muslimane në qendër të një përmbytjeje ndikimesh të huaja. Në Bagdadin e kohës u dyndën grupe të ndryshme kulturore njerëzish që vinin nga jashtë, të cilët udhëhiqeshin nga dijetarë ambiciozë që nisën të mblidheshin nga të katër anët e botës, të cilët nisma serioze e kalifatit për të përkthyer një numër të madh veprash diturore, i ndihmoi që të njiheshin gjerësisht. Zbulimi i teknologjisë së prodhimit të letrës nga Kina, vend në të cilin përdorimi i saj kufizohej vetëm në qarqet zyrtare, i shërbeu një shoqërie të etur për dituri, rezultat i së cilës ishte arritja e një numri shumë të madh njerëzish që dinin të shkruanin dhe të lexonin, numër që deri atëherë ishte i papërfytyrueshëm. Në këtë kohë, muslimanët tashmë ishin njohur me Krishtërimin Siriak dhe ishin të joshur që të diskutonin rreth të vërtetës dhe superioritetit të Islamit sipas këndvështrimit të tyre, nismë kjo rezultat i së cilës ishte absorbimi brenda Islamit i shkencës së krishterë të Kelamit. Dijetarët muslimanë që e praktikuan atë u quajtën mutekelimunët; ne do t’i quajmë dijetarët e Kelamit.
Këto ndikime nuk ishin të kudogjendura, por Ma’muni, i rritur nga një familje vezirësh persë të një mjedisi budist, e që ishin Barmakisët (El-Baramika), ishte veçanërisht i ekspozuar ndaj të gjitha llojeve të ndikimeve të huaja, përfshirë këtu traditat shoqërore dhe politike sasanide nga njëra anë dhe teologjinë e helenizuar nga ana tjetër. Barmakidët kryesisht sponsorizuan debatet rreth Kelamit, duke e vënë kësisoj Ma’munin që në moshë të re në kontakte të vazhdueshme me arsyetimin skolastik. Grupi tjetër i huaj dituror, filozofia, ishte ende diçka e re dhe e panjohur për qarqet muslimane të kohës. Në të vërtetë, importimi i saj u përshpejtua ndjeshëm nga politika dhe interesi pasionant i Ma’munit që vepra të tilla të qytetërimeve të mëparshme të ishin të përkthyera edhe në gjuhën arabe. Muslimanët e hershëm, as kishin pasur kontakte dhe as kishin shfaqur ndonjë interes për t’i përftuar këto lëmi të huaja diturore. Për shembull, debatuesit që arsyetonin rreth Kelamit, ngrinin pyetje që kishin të bënin me Zotin, nëse Ai mundej apo jo ta thyente premtimin e Tij për t’i shpërblyer të devotshmit dhe ndëshkuar të liqtë. Filozofët ngrinin pyetje rreth natyrës së botës apo rreth të mirës dhe së keqes, pa bërë referencë te shpallja. Për muslimanët e parë dhe pasuesit e tyre të përpiktë, të cilët para së gjithash ishin të interesuar në praktikimin e besimit dhe arritjen e devotshmërisë, këto pyetje ishin ose të parëndësishme, ose tashmë e kishin marrë një përgjigje të kënaqshme nëpërmjet Shpalljes.
Ajo çfarë tradita islame është sot, u ndikua thellësisht nga rezultati i këtyre konflikteve. Tek e fundit, është Allahu Ai tek i Cili do të rikthehen të gjitha çështjet, ndërsa detyra jonë është të mos t’i harrojmë mësimet që na vijnë nga e shkuara, siç vetë Allahu, i Urti, thotë në Kuran: “Kështu që merrni mësim, o njerëz të mendjes!”
Lufta e Ma’munit për Legjitimitet
Përveç rolit që luajti në luftën intelektuale dhe kulturore të kohës, jeta e Ma’munit është gjithashtu një dramë magjepsëse dhe politikisht fatale, që shënoi fillimin e fundit të kalifatit të madh Abasid, teksa dy princat u hëngrën mes tyre për pushtet. Duke emëruar dy trashëgimtarë në mënyrë të dukshme, Aminin si pasardhës të menjëhershëm dhe Ma’munin si të dytin pas tij, Rashidi po ndiqte precedentin e lënë nga Abdul Malik ibn Meruani, ashtu si dhe të paraardhësve të tjerë abasidë. Kalifi i parë abasid, El Saffah, kishte zgjedhur një ndër vëllezërit e tij, Mensurin, si pasardhësin e tij të parë dhe më pas, pas Mensurit, një ndër nipat, Isa ibn Musain, si të dytë. Kur Saffah vdiq, Mensuri e kishte detyruar Isën që të hiqte dorë, duke ia lënë vendin djalit të vetë Mensurit, Mehdiut. Por edhe ky i fundit zgjodhi dy pasardhës, Hadin dhe Rashidin. Hadi gjithashtu u përpoq që ta përjashtonte të dytin, por vdiq në rrethana misterioze përpara sesa plani që kishte të zbatohej. Por megjithatë, historia e djemve të Rashidit është më piktoreskja dhe më fatalja.
Në zemër të konflikteve ushtarake dhe fetare të shekullit të parë të Islamit, ekzistonte një problem moral, e që ishte ai i së drejtës për të qeverisur. Pavarësisht arritjeve të tyre ushtarake dhe ekonomike, Abasidët nuk mund ta shmangnin më çështjen morale të legjitimitetit, siç kishin vepruar Umejadët. Jeta e Ma’munit ishte kulminacioni i atij trendi: shumë nga çfarë ai bëri dhe shumë nga çfarë u shkrua për të më vonë, si të vërteta ashtu dhe sajime, ishin rezultat i nevojës për legjitimitet që autoriteti i tij kishte. Në thelb, ai kërkoi të pretendonte autoritet fetar suprem, që buronte nga Kurani dhe Suneti, gjë për të cilën dështoi. Ky precedent, e vendosi Islamin Sunni në një tjetër rrugë nga ajo e papatit të krishterë apo imamatit shi’it.; në fakt, nuk do ta ekzagjeronim nëse do të thonim se nëse nga njëra anë Islami Sunni ekzistonte në doktrinë dhe përmbajtje, nga ana tjetër si pasojë e kësaj lufte fatale, ai mori një formë përfundimtare nga ana institucionale. Asnjë kalif tjetër nuk u përpoq më të ndiqte shembullin e Ma’munit, sepse kalifati tashmë ishte mposhtur përgjithmonë nga dijetarët në një fushë shumë kritike, në atë të luftës për autoritetin që do të përkufizonte Islamin. Që tani e tutje, ai që e përkufizonte atë, nuk ishte prejardhja por dituria, e për rrjedhojë, dijetarët – dhe në thelb kushdo mund të bëhej një dijetar – u shndërruan në gjyqtarë të autoritetit dhe së drejtës në Islamin Sunni. Në këtë kuptim, është vënë në dukje se Islami ka pasur dy shpëtimtarë të mëdhenj, Ebu Bekrin, Allahu qoftë i kënaqur me të, kur ai vendosi të zhvillonte luftrat me felëshuesit, dhe Ahmed ibn Hanbel, kur u pozicionua kundër persekutimit të filluar nga Ma’muni dhe që u vazhdua edhe nga dy kalifë të tjerë pas tij. Siç do ta shohim, kanë qenë të shumtë dijetarët e sunnetit nëpër territoret islame që i kanë rezistuar kërkesës së Ma’munit dhe roli heroik i Imam Ahmedit nuk duhet ta lërë në hije faktin që ai u reshtua kundër kalifit në krah të shumë dijetarëve më të vegjël dhe më pak të rëndësishëm sesa ai, të cilët u përndoqën dhe ranë dëshmorë të persekutimit që vuajtën.
Abasidët kishin ardhur në pushtet në vitin 132/750, si rezultat i një përzierjeje ndjenjash anti-Umejade, të cilat u përdorën dhe u udhëhoqën nga një formë ekstreme e një lëvizjeje mesianike shi’ite (që do të thotë, me një lëvizje që ishte e fiksuar pas shenjave të fundit të botës dhe kishte karakter apokaliptik) nga Khurasani, e përzierë dhe e ndezur nga një mit fetar pers. Ajo u drejtua nga gjenerali i tmerrshëm Ebu Muslimi nga Khurasani. Por megjithatë, menjëherë sapo erdhën në pushtet, kalifët abasidë u distancuan nga ndjekësit e tyre radikalë, duke ia prerë kokën Ebu Muslimit dhe duke lidhur aleanca me shoqërinë e zakonshme muslimane. Këtu përfshiheshin përpjekje që libri i famshëm i dijetarit të madh nga Medina, Imam Malikut, titulluar “Muatta,” të përcaktohej si e drejta standarde e perandorisë, por duke qenë se këtë nuk e arritën dot, si gjykatësin kryesor të Bagdadit, emëruan shokun dhe nxënësin më të madh të Imam Ebu Hanifes, Ebu Jusufin. Vini re se në këtë kohë, aty rreth mesit të shekullit të dytë/të tetë, përkatësitë sunnite dhe shi’ite nuk ishin konsoliduar ende; shi’itët ishin një grup jashtëzakonisht i ndryshëm, që unifikohej si një i tillë duke u mbështetur te ideja që kalifi duhet të ishte një pasardhës i familjes së Profetit. Kjo bindje nisi të ndryshonte gradualisht aty nga mesi i shekullit të tretë/nëntë. Revolta e Imam Zejd ibn Ali ibn Husein e vitit 122, kishte shpënë në një përçarje të madhe midis grupeve, ku njëri, ai me natyrë ushtarake, u identifikua si grupi i zejdive, ndërsa tjetri, ai i paqësorëve, të cilët ndiqnin kushëririn e tij, Xhafer El Sadikun. Ky i fundit, i udhëhequr nga Imam Xhafer El Sadiku, revoltën abaside e qortoi duke e etiketuar si një mashtrim, duke qenë se në pushtet kishte ardhur një pasardhës i Abasit dhe jo Aliut. Si rezultat i revoltën abaside, Shi’izmi i përgjithshëm u shndërrua në paqësor dhe vëmendjen e tij nisi ta fokusonte vetëm mbi polemikat teologjike dhe jo mbi revoltat aktive; edhe pse krahu i tij ekstrem, që përbëhet nga Ismailitë, apo Shiat e Shtatë, siç quhen ndryshe, mbetën radikalë dhe armiqësorë edhe për disa shekuj të tjerë.
Edhe pse Abasidët kishin huazuar shumëçka nga Umejadët në stilin dhe sistemin e qeverisjes, përsëri ishin treguar më të suksesshëm sesa ata sepse kishin mësuar artin e lidhjes së aleancave me forcat e fuqishme të shoqërisë, duke bërë që një praktikë e tillë të lulëzonte gjerësisht. Ata bënë aleancë me familjet burokratike perse, me dijetarët, me guvernatorët e provincave dhe me Hashimitët e fiseve të ndryshme. Duke qenë se revolucioni ishte kryer dhe mbështetur nga persë dhe jo arabë, ata gëzuan pjesën e luanit sa i përket pushtetit dhe ndikimit. Duke qenë se nëna e Ma’munit kishte qenë perse dhe ai vetë pjesërisht ishte edukuar nga ministra po persë, ky element ndikimi ishte një faktor i rëndësishëm në formimin e tij.
Hapja shkencore dhe intelektuale e muslimanëve ndaj trashëgimisë së qytetërimeve të hershme, që shpesh herë u atribuohet Abasidëve, mund të kishte filluar që në kohën e Meruanidëve. Por hapja dhe koalicionet politike të Abasidëve, inkurajoi kontribute të grupeve të ndryshme, duke rezultuar kështu në formimin e një kulture të mrekullueshme shkencore dhe intelektuale në Bagdad. Kishte ndodhur pikërisht në një mjedis të tillë kur Ma’muni kishte ardhur në pushtet.
Kur vëllai i tij ishte bërë kalif, Ma’muni ishte emëruar guvernator i Khurasanit, një provincë e rëndësishme e perandorisë, që shtrihej në Iranin lindor dhe në pjesën më të madhe të Azisë së sotme Qendrore. Atje, me ndihmën e vezirit pers Fadl ibn Sahl, ai zuri rrënjë thellë dhe me qëllim që të përgatitej për pretendimin e tij të ardhshëm për kreun e kalifatit, e shpalli veten si Imam, term i cili nëse në kontekstin sunni ishte disi i mjegullt, në kuptimin shi’it donte të thoshte pretendimin e drejtëpërdrejtë për të qenë sunduesi legjitim. Me qëllim që të krijonte një ushtri të fortë, ai bëri aleanca me persët dhe me ushtarët skllevër turq (të rekrutuar në mënyrë personale nga i vëllai që herët, duke e ditur që më vonë do të bëhej kalif), të cilët ishin të pakënaqur me Aminin, duke e shfrytëzuar më së miri prejardhjen e tij perse. Sipas Taberiut, veziri i tij Fadl ibn Sahl, transmetohet se e ka këshilluar që legjitimitetin fetar ta përftonte në këtë mënyrë: “Të duhet të lexosh Kuranin, të dëgjosh hadithe dhe të mësosh fik’hun (jurisprudencën islame). Ajo çfarë duhet të bësh është të mbledhësh juristë rreth vetes dhe t’i inkurajosh të bëjnë gjithmonë gjënë e duhur, duke u sjellë përherë në përputhje me Sunnetin. Veç kësaj duhet të organizosh mbledhje dhe dëgjesa dhe duke qëndruar ulur, të dëgjosh këdo që të ankohet se i kanë bërë padrejtësi, duke ia zgjidhur çështjen që e mundon.” (Taberi, vëllimi III, fq. 774)
Gjithashtu transmetohet se kur Ma’muni bënte vepra siç ishin pirja e verës, luajtja e shahut apo dhënia pas femrave, El Fadli e këshillonte të hiqte dorë: “Ne kemi menduar se ti e shpenzon kohën duke u falur dhe agjëruar, kurse ti shihe pas ç’gjërash jepesh… Dije që asnjëherë nuk ke për t’ia rrëmbyer vëllait tënd kalifatin nëse vazhdon të jetosh në këtë mënyrë!” (Po aty)
Kjo anekdotë, si shumë të tjera që janë subjekt i ndikimeve të rivalitetit dhe tradhtisë politike, mund të jetë edhe diçka e fabrikuar. Gjithsesi, Ma’muni i lëshoi rrënjët e tij dhe krijoi një ushtri të fortë, nëpërmjet një politike mëshire, diplimacie dhe rekrutimi të mercenarëve lokalë. Në këtë ushtri disa madje quheshin dhe gjysmë të konvertuar apo dhe paganë. Vendasit nisën ta quanin atë “djalin e motrës sonë,” duke përmendur kësisoj origjinën nga Khurasani të së ëmës, ashtu si dhe “nipi i Profetit,” duke u mbështetur tek origjina e tij nga babai dhe pretendimet që ai kishte për lidership fetar. Tahiri, një rebel pers që u revoltua kundër Abasidëve të Bagdadit, i cili ishte një komandant i shkëlqyer ushtarak, iu bashkua radhëve të Ma’munit dhe u bë komandanti i ushtrisë së tij. Kështu, ushtria e Ma’munit, e përbërë nga katër mijë burra dhe e drejtuar nga Tahiri, nuk kaloi shumë kohë dhe e mposhti ushtrinë shumë më të madhe të Aminit (e përbërë nga dhjetë mijë burra), por goxha më pak e organizuar dhe e përkushtuar sesa ajo kundërshtare. Ata arritën në Bagdad dhe ngritën rreth tij një rrethim brutal, e teksa ushtria e barbarëve dhe paganëve harboheshin nëpër qytet duke e plaçkitur, kalifi Amin u zu i gjallë dhe u ekzekutua nga vetë Tahiri, me shumë gjasa me urdhër të Ma’munit. Siç ndodh zakonisht, shumë është shkruar për t’i zbutur dhe shfajësuar aktet e tmerrshme të tyre dhe për ta përkrahur legjitimitetin e mënyrës se si Ma’muni veproi.
Vrasja e një kalifi i cili ishte legjitim në sytë e shumicës së muslimanëve, sidomos duke e shndërruar Bagdadin në gërmadha, ashtu si dhe shumë akte të tjera të kryera nga ushtria sulmuese, krijuan një krizë serioze për legjitimitet dhe imazh për Ma’munin, i cili ende nuk mendonte që të hynte në kryeqytet, kështu që nisi të qeveriste nga kryeqyteti i Khurasanit, Marv (që sot korrespondon me qytetin Mary në Turkmenistan). Mbështetur në këtë ndjesi krize, ishin të shumta revoltat që nisën të frymëzoheshin nga idetë shi’ite, sidomos në qytetet e rëndësishme si Kufa, Meka dhe Medineja, dhe disa nga udhëheqësit rebelë kishin nisur ta quanin veten el rida min el Muhammad, që donte të thoshte, “pjesëtarë të familjes së Muhamedit, të pranuar nga të gjithë” – pikërisht këta më vonë nisën të quheshin El Rida.
Ironikisht, revolucioni abasid kundër Umejadëve u krye pikërisht në emër të El Ridas, i cili duhej të ishte një pjesëtar i familjes së Profetit mbi të cilin kishin rënë dakord të gjithë, identiteti i të cilit nuk njihej. Tani Ma’muni nisi të përballej me një numër gjithnjë e më të madh El Ridash si kundërshtarë të drejtëpërdrejtë. Në vitin 201/817, Ma’muni ndërmori një hap të guximshëm me qëllim që të ta shpëtonte perandorinë që po i rrëshqiste prej duarve, duke emërtuar kështu një pasardhës të Aliut si trashëgimtarin e tij të drejtëpërdrejtë i cili, jo rastësisht, ishte i vëllai i udhëheqësit rebel që ishte rebeluar kundër tij në Jemen dhe diku tjetër. Ky hap, që u hodh dukshëm për të kundërshtuar revoltat shi’ite kudo nëpër perandori, me sa duket ishte një dështim dhe ishin të shumta ato grupe që e qortuan. Një vit më vonë, teksa Ma’muni shkonte drejt Bagdadit, El Rida vdiq në rrethana të dyshimta. Sipas disa transmetimeve, Ma’muni e kishte helmuar, ndërsa sipas disa të tjerave, ishte aq i hidhëruar nga kjo humbje sa në funeralin e tij kishte hequr turbanin e kalifit dhe kishte britur: “Ku do të mbështetem unë tani?”
Sfondi intelektual i Mihnas: Kalifi kureshtar dhe trashëgimtarët e Profetëve
Deri më tani, kemi treguar problemin e legjitimitetit të autoritetit, me të cilin Abasidët në përgjithësi dhe Ma’muni në veçanti duhej të përballej, ashtu si dhe si Ma’muni e kishte sfiduar vëllanë e tij Aminin për kreun e kalifatit. Ma’munit, nga i ati Harun El Rashidi, siç e thamë i ishte dhënë pjesa lindore e perandorisë dhe atje, duke u mbështetur në prejardhjen e tij perse nga ana e së ëmës, ai pretendoi se ishte një Imam dhe një pasardhës i Profetit. Në këtë situatë ai shfrytëzoi edhe armiqësinë e elitës vendase ndaj kalifit të Bagdadit, pra Aminit, duke udhëhequr kështu një fushatë të suksesshme ushtarake kundër tij në kryeqytet dhe duke u vendosur në krye të kalifatit. Duke qenë se perandorinë e mori me forcë dhe me gjasa kishte urdhëruar vrasjen e të vëllait, populli i Bagdadit nuk ishte aspak i prirur që ta njihte legjitimitetin e kalifit të ri, ndaj dhe për njëfarë kohe ai qeverisi nga bastioni i tij në Khurasan. Kjo mungesë legjitimiteti nga qendra, nxiti protesta nga radhët e pasardhësve të Aliut nëpër të gjithë perandorinë dhe me qëllim që t’i bënte zap ato, si pasardhës të tij Ma’muni emëroi një pasardhës të Aliut, i njohur si El Rida. Por megjithatë, kjo politikë dështoi, duke e detyruar atë që të kthehej në Bagdad rreth vitit 203/819 për t’i vënë punët në vijë. Nga disa është supozuar se rrugës ai e vrau El Ridanë, pasi e kishte kuptuar gabimin e tij politik. Sido që të jetë, sfida me të cilën ai u përball në Bagdad ishte të njihej dhe të pranohej si një kalif legjitim.
I kthyer në kryeqytet, mendja e mprehtë dhe kureshtare e Ma’munit, shoqëruar me vullnetin e pashembull nga i cili karakterizohej, shpuri drejt zhvillimesh interesante. Interesat e tij personale dhe prirjet intelektuale, e nxitën që të ushqente një interes të madh ndaj debateve rreth Kelamit, ashtu si dhe ndaj llojeve të ndryshme të diturive, pa përjashtuar as shkencat racionale. Mesudi shkruan se Ma’muni “e bëri praktikë të vazhdueshme takimin me dijetarët fetarë dhe njerëzit e letrave, të cilët i kishte sjellë nga qytetet e provincave dhe i përkrahte me rroga të rregullta, duke nxitur kështu interesin ndaj arsyetimit spekulativ.”
Një zhvillim i rëndësishëm intelektual që ai e përshpejtoi, ishte e ashtuquajtura lëvizje e përkthimeve. Në kohën e tij, disa materiale greke dhe indiane tashmë ishin përkthyer. Një studiues modern shkruan: “Sindhindi, një vepër indiane rreth astronomisë matematikore, ishte përkthyer pjesërisht nga gjuha sanskrite; Temat e Aristotelit mbi logjikën, ishin përkthyer nga gjuha siriake; ashtu si dhe vepra Almagest e Ptolemeut…” (Cooperson, Al-Ma’mun) Gjatë periudhës së Ma’munit, u përkthyen shumë vepra të tjera dhe përkthime të mëparshme, u rishikuan dhe u përmirësuan. Eseisti i famshëm i kohës, El Jaxhizi, me krenari shkruan: “Librat e Indisë janë përkthyer, ashtu si dhe urtësia greke dhe traditat perse, duke mos humbur asgjë në kuptimin që përçojnë dhe vende-vende, duke dalë akoma dhe më superiore sesa janë në origjinal… Këta libra kanë kaluar nga njëri vend në tjetrin, nga njëri brez në tjetrin, nga njëra gjuhë në tjetrën, derisa erdhën në duart tona; ne jemi të fundit që i kemi trashëguar dhe që kemi fatin t’i shqyrtojmë.” (El Jaxhiz, Hayawan)
Gjithashtu nuk duhet të harrojmë se shumë zhvillime të mëdha shkencore për të cilat ne muslimanët jemi krenarë, u arritën me nxitjen e Ma’munit. Ai kishte interes personal ndaj veprimtarive shkencore, edhe pse vetë i njihte shumë pak. Ai shkroi vargjet e mëposhtme, të cilat tregojnë si besimin e tij te astrologjia, gjë që në atë kohë ishte diçka e zakonshme, ashtu si dhe mendjen e tij tejet kureshtare:
“I pagjumë, vështroj qiellin
I shtyrë nga lëvizja e sferës;
Ata yje gërmëzojnë nuk e di se si
Begatinë dhe mjerimin e viteve që do të vijnë.
Nëse do të fluturoja drejt qiellit yjeplotë
Dhe të arrija mbi retë që lëvizin drejt perëndimit
E do të mundja t’i tejkaloja lartësitë e tij,
Do të mësoja fatet e të gjitha gjërave atje poshtë.”
(Diwan al-Amin ëa’l Ma’mun)
Astronomët e Ma’munit jo vetëm që e dinin që toka ishte e rrumbullakët, por ata arritën të bënin një matje të jashtëzakonshme të perimetrit të saj (sipas tyre ajo duhet të ishte 20.160 milje, ndërsa shifra e shkencës moderne dikton 24.901.55 – edhe pse diferenca mund të jetë edhe si pasojë e njësive të ndryshme matëse). (Cooperson) Në këtë kohë u shënuan zbulime dhe shpikje në një numër të konsiderueshëm fushash, siç ishin mjekësia, mekanika, matematika dhe hartografia (prodhimi i hartave) – që të gjitha këto dituri, në përqëndruara në duart e racionalistëve, i bënë dijetarët tradicionalë të hadithit të dukeshin tejet primitivë dhe të dalë mode, njësoj siç bën që të duken edhe sot.
Nëse gjithashtu kujtojmë që veç kësaj Ma’muni ishte gjithashtu i ndikuar edhe nga vezirët persë Barmaki, në shoqërinë e të cilëve ai kishte kaluar fëmijërinë, atëherë kuptojmë interesin që ai kishte në rigjallërimin e praktikës që të afronte në oborrin e tij përfaqësues të shkollave të ndryshme të mendimit që të paraqisnin këndvështrimin e tyre mbi çështje të dorës së parë. Këtë praktikë ai e stabilizoi edhe në Bagdad, siç na e përshkruan edhe Mesudi: “Çdo të martë, Ma’muni e kishte për zakon të ftonte fukaha (juristë) dhe përfaqësues të shkollave të tjera mendimi, që të debatonin me të. Të ftuarit priteshin në një dhomë plot me qilima dhe u kërkohej që t’i hiqnin këpucët dhe turbanin e rëndë. Gostiteshin me të ngrëna e të pira. Pasi hanin dhe merrnin abdes, parfumoseshim me aromat më të mira. Pas këtyre përgatitjeve shkonin të takonin kalifin, i cili i mblidhte pranë vetes dhe debatonte me ta me thjeshtësinë më të madhe, duke mos ushtruar kurrfarë trysnie.”
Praktikën e shoqërimit me sunduesin dhe shndërrimin e diturisë së tyre në një çështje performance oborri, jo të gjithë dijetarët e përshëndetën dhe më të rëndësishmit nga ata që qëndruan larg kësaj tradite ishin pikërisht dijetarët e hadithit në Bagdad, ku ndër ta spikaste Imam Ahmed ibn Hanbel. Këta të fundit e kishin shpallur prej kohësh kundërshtinë e tyre ndaj këtij lloj debati. Një sfond më i gjerë do të na ndihmonte ta kuptonim se përse kishte ndodhur kështu.
Duhet të kujtojmë se ahl al-hadith apo ahl al-naql (përkrahësit e diturisë së transmetuar), ashtu si dhe ahl al-ra’y (përkrahësit e interpretimit) gjithmonë kishin ekzistuar brenda Islamit. Që prej fillimeve, kishte ekzistuar një tension, i cili shpesh ishte civil dhe krijues, midis dijetarëve që ishin të prirur drejt opinioneve, siç ishin dijetarët e shekullit të dytë të Irakut (në Kufa dhe Basra) dhe dijetarëve që theksonin rëndësinë e transmetimeve të drejtëpërdrejta nga Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, e që kryesisht ishin dijetarët e Medines. Por edhe përpara tyre, sahabët Abdullah ibn Abas dhe Abdullah ibn Umër, thuhet se kanë pasur të njëjtën diferencë qëndrimesh rreth kësaj çështjeje, ku Ibn Abasi ishte më i prirur që të përdorte racionalitetin e tij për të kuptuar Kuranin dhe Sunnetin, në një mënyrë që është e lehtë për njerëzit, ndërsa Abdullah ibn Umeri ishte i prirur drejt ndjekjes së transmetimeve. Por ç’është e vërteta, edhe përpara tyre, në shembullin e drejtëpërdrejtë të vetë Profetit, e shohim këtë diferencë interpretimesh, siç për shembull është rasti kur ai po shkonte me besimtarët diku[4] dhe i udhëzoi që namazin e ikindisë ta falnin atje; rrugës, koha e namazit hyri dhe sahabët nisën të diskutonin se kur duhej të faleshin, ku disa shprehën qëndrimin që të faleshin menjëherë, e disa të tjerë thanë që duhet të ndjekim udhëzimin e Profetit. Të parët arsyetuan se Profeti nuk e kishte pasur në kuptimin e parë të fjalës udhëzimin e tij, por thjesht dëshironte që t’i nxiste që të nxitonin me qëllim që namazin ta kapnin atje dhe se nuk kishte aspak për qëllim që të shkelte urdhëresën e faljes së namazit në kohën e tij. Të tjerë arsyetonin se Profeti e kishte pasur vërtet për qëllim dhe se nuk duhet të faleshin derisa të arrinin në destinacion, edhe nëse koha e namazit kalonte. Është e mrekullueshme dhe e jashtëzakonshme se si Profeti, kur u vu në dijeni, vendosi të mos komentonte asnjërën nga të dyja palët dhe në heshtje i pranoi të dy interpretimet. Është e kotë pra të themi se dijetarët e hadithit nuk është se ishin kundërshtarë të arsyes dhe as dijetarët që i jepnin përparësi arsyes nuk është se i kundërviheshin dijes së transmetuar profetike; në thelb, diferenca ishte më shumë rreth asaj se çfarë duhej theksuar më shumë dhe rrethanave në sfondin e të cilave u paraqitej çdo çështje.
Por megjithatë, në Bagdadin e Ma’munit në mesin e shekullit të tretë, disave u kishte bërë përshtypje stili i huaj i arsyetimit dhe traditat teologjike që ata kishin trashëguar apo gjetur në rajonet e pushtuara. Rezultatet e kësaj përballjeje me botët e mendimit të huaj, më vonë u kuptua se kishin qenë të përziera. Nga njëra anë, ishte e pashmangshme. Nëse muslimanët nuk do ta kuptonin dhe nuk do të përpiqeshin ta mbronin Islamin duke përdorur në një shkallë të konsiderueshme gjuhën dhe shkencat me të cilat ata u përballën, ata që do ta kishin përqafuar atë do të kishin qenë vërtet të paktë, por edhe ata që ishin muslimanë, do të dëshironin të dinin nëse e vërteta e tyre e shpallur do të mundej apo jo të mbrohej përballë të gjitha këtyre sfidave të reja. Njësoj si përballja e sotme e muslimanëve me Perëndimin, edhe përballja e muslimanëve të hershëm me shkencat e huaja ishte e pashmangshme, e dobishme e megjithatë e rrezikshme, kurse për ata që rrëshqisnin e devijonin, shkatërrimtare. Por gjithsesi, kishte një faktor që i dallonte ata nga ne, që muslimanët asokohe ishin triumfues dhe të fortë, ndërsa sot nuk janë më. Nga ana tjetër, muslimanët sot kanë avantazhin e zotërimit të një përvoje dhe të kaluare të rrënjosur në një traditë të shkëlqyer, që muslimanët e shekullit të tretë nuk e kishin, të cilën ne duhet ta shfrytëzojmë për të arritur ekuilibrin e drejtë të pranimit kritik dhe refuzimit të sigurtë.
Nuk ka dyshim se në tërësi, dijetarët që i jepnin përparësi arsyes dhe jo shpalljes, ishin treguar më të prirur drejt pranimit të territorit që kishin zënë shkencat racionale. Ndërsa dijetarët e hadithit ishin të bindur në qëndrimet e tyre dhe refuzonin të pranonin që përmes arsyetimit të huazuar për së jashtmi, mund të përfitohej nga çdo lloj e vërtete apo diturie e dobishme që gjendej jashtë Kuranit, traditës së Profetit dhe muslimanëve të parë. Por për shkak të kërkesave të rrepta të një devotshmërie të lartë, disipline serioze dhe ngurtësie në qëndrime që ishin të dukshme te përkrahësit e hadithit, ishin vërtet të paktë ata njerëz që intelektualisht guxuan të mos binin dakord me ta dhe Ma’muni ishte njëri prej tyre, duke i kundërshtuar madje në mënyrë të dhunshme. Në përshkrimet e hershme të këtij tensioni, pikasim një ngjashmëri të jashtëzakonshme me tensionet që ekzistojnë midis muslimanëve të sotëm: intelektualët anglisht-folës dhe të arsimuar në Perëndim, për të rinjtë janë më tërheqës sesa dijetarët (shujuhët) konservatorë të shkollës së vjetër, shpesh pavarësisht nivelit përmbajtësor të kuptimit që përçojnë, dhe njësoj si sot, edhe atëherë, që të dyja palët kishin avantazhet dhe disavantazhet e tyre. Njësoj si sot, dijetarët përpiqeshin të haheshin mes tyre për të fituar simpatinë dhe përkrahjen e sundimtarëve, duke synuar që hapësirën publike ku përplaseshin ta shndërronin në një klimë jofavorizuese për ata me të cilët sunduesit nuk binin dakord.
Lexuesi mund të jetë kureshtar për t’i lidhur këto komente me tablonë e zakonshme të shoqërisë së hershme islame dhe emrat e mëdhenj të Islamit. Fakihu (juristi) i Irakut, Imam Ebu Hanifja (sigurisht, jo i njohur si Imam asokohe, por megjithatë një fakih i rëndësishëm me shumë studentë me peshë pas vetes), kishte vdekur në vitin 150, që me shumë gjasa u helmua në burg nga kalifi abasid Mansuri, për arsyen se kishte qenë një burim i vazhdueshëm telashesh teksa refuzonte të pranonte legjitimitetin e Abasidëve të cilët e kishin marrë kalifatin pa praninë e një shure dhe besëdhënieje dhe që kishin abuzuar me pasurinë e muslimanëve duke e shpërdoruar në lukse dhe si pasojë e përhapjes së nepotizmit. Kjo është një e vërtetë e rëndësishme, sepse disa nga përkrahësit e arsyes, të cilët atë e konsideronin si udhëheqësin apo aleatin e tyre, ku përfshihshin dhe Mu’tezilitët, më vonë u reshtuan në krah të Abasidëve në persekutimin e Imam Ahmed ibn Hanbelit. Është pra fare e qartë se Ebu Hanifja, nëse nga njëra anë kishte miratuar dhe mbështetur përdorimin e arsyes dhe analogjisë, nga ana tjetër nuk do t’i kishte mbështetur kurrë mënyrat e racionalistëve që erdhën pas tij. Në mënyrë të ngjashme, Imam Shafiu (vd. 205), një mësues i drejtëpërdrejtë i Ibn Hanbelit, duke qenë një dijetar i së drejtës islame dhe mbështetës i rëndësisë së arsyes, qartazi përkrahu përdorimin dhe rëndësinë e hadithit mbi arsyetimin personal në sferën e së drejtës islame, duke i dhënë kësisoj analogjisë një rëndësi të posaçmë si instrumenti i dytë pas fjalës profetike. Imam Maliku (vd. 175) i Medines kishte qenë një dijetar hadithi dhe një fakih në të njëjtën kohë. Pas tre imamëve të mëdhenj (dhe të mos harrojmë se që të gjithë ata “imamë” u quajtën vetëm më vonë, pas vdekjes së tyre), Bagdadi gjithnjë e më shumë ishte shndërruar në qendrën kulturore të muslimanëve dhe në fakt, të të gjithë botës, dhe ndikimi përherë e më imponues i shkencave të huaja, i kishte “detyruar” dijetarët e hadithit që të ishin gjithnjë e më të rreptë dhe mbrojtës.
Kësisoj, këta të fundit përfaqësonin mburojën më të madhe kundër planeve të Ma’munit për ta shpallur veten si imam, pra si udhëheqësi fetar të Islamit, përveç të qenit kalif. Se përse ai dëshironte që ta shpallte veten si autoriteti suprem fetar është një çështje të cilët studiuesit janë përpjekur t’i japin përgjigje që herët dhe pak më vonë do të diskutojmë disa nga argumentimet e tyre.
Përkrahësit e shkencave racionale, që nga Mu’tezilitët (teologët racionalistë) e deri te ndjekësit më të përkushtuar të filozofisë greke, të cilët u vetëperceptuan si falasifa, që të gjithë gradualisht përqafuan modelin filozofik dhe spekulativ për të gjitha llojet e hulumtimeve. Veç kësaj, ata nisën t’i denigronin dijetarët e hadithit gjithnjë e më shumë si “mashtrues.” El Kindi (vd. 259), filozofi i parë i njohur arab, duke shkruar rreth Mihnas, për dijetarët tradicionalë të fesë, të cilët i panë me dyshim shkencat e huaja, u shprehën se kjo u erdhi nga pamundësia që kishin për t’i kuptuar dhe përvetësuar metodat që të shpinin tek e vërteta, madje duke i përshkruar si njerëz që e kishin zili filozofinë, me qëllim që të mbronin diturinë e tyre të dobët dhe që nuk kërkonin të vërtetën, por të ndiqeshin nga masat dhe të përfitonin nga shitja e fesë, në kuptimin e përhapjes së saj. Ky ishte imazhi që ata kishin për dijetarët tradicionalë të hadithit, që Ma’muni ishte përpjekur t’i eliminonte apo t’i rikthente në binarë me të menduarit e tij “të ndriçuar.”
Edhe një tjetër risi e rëndësishme, që pati pasoja të mëdha dhe shkatërrimtare në historinë e mëvonshme islame, u nis nga Ma’muni në sferën e pushtetit ushtarak. Ai mbështeti përpjekjet e vëllait të tij Mu’tasim, për të krijuar ushtri të reja skllevërish me origjinë turke, që u quajtën mamlukë dhe që ishin pikërisht këta mamlukë dhe pushtues të tjerë turq nga stepat e Azisë Qendrore që më vonë do të shndërroheshin në një burim të vazhdueshëm paqëndrueshmërie, gjakderdhjeje dhe dhune në shoqëritë muslimane të shekujve që do të pasonin. Këto ushtri në fillim u përdorën për të shtypur revolta të provincave të ndryshme, por gjithashtu më vonë ai i përdori edhe për të bërë bastisje në territorin e rivalit tradicional të Perandorisë Islame, Perandorisë Bizantine. Që në kohën e Harun El Rashidit, fushata e përvitshme kundër bizantinëve ishte shndërruar deri diku në një ritual, edhe pse pa ndonjë pritshmëri të madhe për pushtim. Por megjithatë, Ma’muni duket se ka pasur për qëllim që të pushtetonte sa më shumë që të ishte e mundur nga territori bizantin. Në një seri fushatash që vazhduan deri në vdekjen e tij në vitin 218/833, ai i kishte shtënë në dorë të gjitha fortesat e mëdha të Anadollit Lindor (gjysma lindore e Turqisë së sotme). Popujt e pushtuar duket se i ka trajtuar si subjekte potenciale, ndaj dhe dëshironte që në këto territore të zhvendoste popullata të përbëra nga fise arabe. Nëse do të kishte jetuar edhe më dhe do ta kishte vazhduar zbatimin e kësaj politike, historia e rajonit dhe botës islame, e cila nuk do të pushtohej edhe për pesë shekuj të tjerë, do të kishte qenë radikalisht e ndryshme.
Menjëherë pasi fushatat bizantine dhe shtypja e suksesshme e revoltave të brendshme i kishin rikthyer fuqinë dhe stabilitetin, ai rifilloi të merrej me çështjet teologjike dhe fetare, që me sa duken përherë i kanë gëluar në mendje si gjërat më të rëndësishme me të cilat mund të merrej.
Ahmed ibn Hanbel: Shpëtimtari i Islamit, Heroi i Mihnas
Fëmijëria. Një jurist dhe tradicionalist bashkëkohor, Ebu Theur, nga Ibn El Xheuzi transmetohet të ketë thënë për Imam Ahmed ibn Hanbelin: “Nëse dikush do të thoshte se Ahmed ibn Hanbel është njeri i Xhennetit, me shumë gjasa nuk do të kundërshtohej nga askush. Sepse nëse do të udhëtonit drejt Khurasanit dhe rrethinave të tij në lindje, do të gjenit njerëz që do të thonin se Ahmed ibn Hanbeli ishte një njeri i devotshëm; nëse do të shkonit në Sham (në Siri dhe territoret përreth), do të hasnit në të njëjtin qëndrim, por edhe nëse do të vizitonit Irakun, do të shihnit që njerëzit bien dakord për të njëjtin mendim. Ky është një konsensur i vërtetë. Dhe nëse dikush do të dilte dhe do ta kundërshtonte këtë të vërtetë, do të ishte duke kundërshtuar konsensusin e të gjithëve.”
Këto janë fjalë të matura të një juristi të shquar dhe duhet thënë se që të arrihej një mendim unanim rreth devotshmërisë së një njeriu në botën muslimane të kohës, pavarësisht kostos së madhe dhe ndarjeve ideologjike dhe fraksionale nga të cilat ajo karakterizohej, nuk ishte asgjë më pak sesa një mrekulli. Këtë status nderi dhe dashurie në sytë e njerëzve, Ibn Hanbeli e arriti pavarësisht çdo dëshire dhe përpjekjeje që bëri për të mbetur i panjohur dhe i parëndësishëm – dhe nëse nuk do të ishte për persekutimin dhe fatkeqësinë e madhe që ai e përballoi me një vendosmëri dhe devotshmëri pothuajse mbinjerëzore, të paktë do të ishin ata që do të ishin njohur me madhështinë e tij.
Por në kohë kur bota muslimane ishte duke përjetuar prosperitet të madh dhe luks deri në pikën e dekadencës, kur sytë e njerëzve, baballarët dhe gjyshërit e të cilëve kishin qenë barinj devesh në ushtritë e para të Islamit po verboheshin nga pushtimet e mëdha, pasuritë e pamasa dhe filozofitë e koklavitura, Allahu i Plotfuqishëm dëshiroi që të ringjallte përpara tyre një model të asaj se çfarë kishte qenë saktësisht fuqia e vërtetë e Islamit. Të gjendur në mesin e festimeve vanitoze plot salltanete, pagesave të majme dhe oborrtarëve lajkatues, intelektualët e kohës duhet ta kishin harruar se si Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, dhe shokët e tij jetuan në varfëri dhe frikë, duke e braktisur këtë botë në kërkim të tjetrës. Historitë e sprovave dhe vështirësive të përmendura në Kuran dhe urtësitë e devotshmërisë dhe sakrificave, dijetarëve që i kishin ruajtur dhe i predikonin, me siguri do t’ju kenë tingëlluar si të pabesueshme.
Siç e kemi përmendur në artikujt e fundit të kësaj serie, dijetarët e shquar të të gjitha kohërave, përfshirë teologët, juristët, gjykatësit, gjuhëtarët dhe poetët, pa harruar shkencëtarët dhe përkthyesit e veprave të huaja, shpesh darkonin me kalifët, e veçanërisht me Ma’munin. Ata diskutonin me të pikat më të nxehta të sferës teologjike dhe të së drejtës, teksa shtroheshin nëpër bankete të shijshme dhe sallone të këndshme. Por megjithatë, nuk ishin të paktë ata dijetarë që e refuzonin të bezdiseshim apo përdoreshin nga kalifi ambicioz, i cili kishte për qëllim konsolidimin dhe legjitimimin e autoritetit të tij, paçka se është gjithashtu e vërtetë që ai i shijonte vërtet diskutimet intelektuale dhe bisedat rreth zbulimeve shkencore.
Kalifi abasid Ma’muni ishte një natyrë e përzierë, së paku historia këtë na mëson, që nëse nga njëra anë ishte aq mendjehapur dhe i shkëlqyer sa pothuajse nisi një revolucion shkencor në qytetërimin e hershëm islam, nga ana tjetër ishte po aq ambicioz dhe i vetëpërfshirë në qëllimin e madh që të gjithë autoritetin e grumbulluar ta përdorte për vete, duke vendosur kështu për të gjithë muslimanët e tjerë se çfarë e vërtete ishte Islami. Fatkeqësisht, vetëm aspekti i tij negativ mbijetoi; iniciativa e tij shkencore nuk shpuri në një revolucion të plotë dhe përmbajtësor teknologjik në qytetërimin islam, por importimi i befasishëm që ai u bëri shkencave të huaja dhe rrjedhojave të tyre teologjike e përkufizuan në mënyrë përfundimtare trashëgiminë e tij dhe e përçanë thellësisht për një kohë të gjatë botën muslimane.
Kurse tani le t’i kthehemi jetës dhe karakterit të Ahmed ibn Hanbelit. Duke qenë se kishte një origjinë të përulur dhe të thjeshtë, veçori këto që dukeshin në çdo aspekt të jetës së tij, ai pati një lindje dhe edukim të kundërt me atë që kishte gëzuar kalifi Ma’mun. Lindur në Bagdad në vitin 164, ai u rrit vetëm nga e ëma, ndërsa i ati kishte ndërruar jetë përpara sesa ai të lindte. Babai i tij ishte bërë pjesë e fisit arab të Shejbanit dhe kishte qenë një simpatizant i Revolucionit Abasid, që origjinën e kishte pasur në vitin 132 në Khurasan (në Iranin Lindor), por pas vdekjes së tij, bashkëshortja e tij e devotshme dhe besnike kishte shkuar në Bagdad, ku edhe kishte lindur të birin.
Ndoshta ndikimin më të madh dhe më të rëndësishëm i riu Ahmed e pati nga e ëma, një model mëmësie dhe morali të lartë që vlen si shembull për të gjitha gratë muslimane. I varfër dhe jetim, Ahmedit të vogël nga e ëma iu mësuan durimi, vendosmëria dhe mëshira. Ai vetë thotë se e ëma e ndihmoi që të memorizonte Kuranin, duke e përfunduar në moshën dhjetë vjeçare. Më vonë ai gjithashtu kujton se kur ishte në këtë moshë, e ëma e zgjonte për namazin e sabahut dhe rrobat për të veshur i kishte gati, së bashku me ujin e ngrohtë për të marrë abdes, e cila sikur të mos mjaftonin këto, vijonte që ta shoqëronte deri në xhami, duke qenë se jashtë ishte errësirë dhe rruga nuk ishte pa rreziqe.
Le ta përfytyrojmë pak se çfarë do të thotë të zgjohesh aq herët në netët e ftohta të dimrit dhe më pas ta shoqërosh djalin nëpër rrugën e errët e të rrezikshme; sa prej ne prindërve mundet t’i zgjojë fëmijët e tyre dhe t’i shoqërojnë deri në xhami? Nëse jo, si mundet ne të kemi fëmijë si Ahmed ibn Hanbeli? Por ishte gjithashtu falë edukimit dhe përkushtimit të së ëmës që mëshira, butësia dhe durimi atij iu bënë natyrë e dytë. Në një moshë të madhe kur bashkëshortja e tij, Ummu Salih, ndërron jetë, duke e lavdëruar thuhet të ketë thënë: “Për Zotin, ajo jetoi me mua për tridhjetë vjet, por nuk patëm qoftë dhe një zënkë të vetme!” Për karakterin e një burri kjo thotë shumë më shumë sesa një grumbull lëvdatash.
Duke qenë se i ati i Ahmedit ishte përfshirë në Revolucionin Abasid, xhaxhai i tij u favorizua nga sunduesit, të cilët këtë avantazh e përdorën për të spiunuar njerëzit. Një herë ai i kërkoi Ahmedit të ri që mesazhin që kishte t’ia shpinte një korrieri, por djaloshi i ndërgjegjshëm i hodhi papiruset në lumë, duke refuzur kështu të bëhej pjesë e publikimit të sekreteve të muslimanëve te autoritetet. Kur punonte si rishtar në zyrën e korrespondencave në moshë ende të re, ai kërkohej nga gra të cilët i kishin bashkëshortët e tyre në shërbimin ushtarak, që t’u shkruante dhe t’u lexonte letrat që shkëmbenin me ta. Këtë detyrë e pranoi, por me kushtin që do të refuzonte të shkruante çdo gjë të cilën e konsideronte të padenjë dhe në kundërshtim me Sheriatin.
Në studimet e tij, Ahmedi ishte tejet i përkushtuar pas mësimit të Fjalës së Allahut dhe fjalëve të të Dërguarit të Tij, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të! Ai mësoi hadithe të shumtë përmendësh, duke marrë mësime nga të gjithë dijetarët e mundshëm të Bagdadit. Ishte aq i përkushtuar dhe i dhënë pas diturisë, saqë së ëmës i duhej t’i lutej që të priste së paku ezanin e namazit të sabahut për të dalë nga shtëpia. Pasi e kreu arsimimin në Bagdad, ai lëvizi drejt Basras, Hixhazit (Mekës dhe Medines), Jemenit, Sirisë dhe Xhaziras (Irakut të veriut), për të mësuar shkencën e hadithit nga dijetarët e shquar të kohës.
Udhëtimi i tij i parë drejt Hixhazit ia vlen të përshkruhet. Ai u nis i përcjellë nga lutjet e zjarrta të së ëmës, e cila ia dha të gjitha paratë që kishte, edhe pse shuma ishte vërtet e pakët. Më vonë ai kujton se e kishte humbur rrugën tre herë dhe në secilën herë i ishte lutur Allahut, duke i kërkuar falje dhe udhëzim: “O Zot, udhëzoje të humburin, më udhëzo mua!” Në të treja herët, nuk kalonte shumë dhe rrugën e gjente përsëri.
Umeti musliman nuk i ka pasur të shumtë njerëzit plot dhunti që kanë ruajtur kujtime të jashtëzakonshme, por Imam Ahmed ibn Hanbel qëndron në krye të të gjithëve me diturinë që ka pasur rreth një milion transmetimeve nga ana e Profetit, paqja dhe mëshira e Allahut qoftë mbi të! Përkushtimi i tij ndaj Fjalës së Allahut dhe Profetit ishte i plotë, aq sa refuzonte çdo gjë që e konsideronte të korruptuar apo se binte ndesh me diturinë e shenjtë të shpallur nga Zoti. Për rredhojë, ai e refuzoi furishëm ndikimin gjithnjë e më të madh të lëvizjes së përkthimeve të veprave të huaja, të cilat bënë të mundshme sjelljen në gjuhën arabe filozofinë dhe letërsinë e grekëve dhe popujve të tjerë, duke u mundësuar kështu muslimanëve të Bagdadit të shekullit të dytë dhe të tretë që t’i lexonin ato në gjuhën e tyre. Ai e kishte parë ndikimin korruptues që kjo dituri kishte pasur mbi besimin dhe karakterin e muslimanëve të kohës dhe nisi t’i shmangej edhe shoqërimit me ta, duke pasur për qëllim mbrojtjen e Islamit. Ai besonte se edhe mbrojtja e së vërtetës së Zotit në përballje me shkencat e huaja, ishte njëfarë lëshimi dhe kompromisi që u bëhej atyre.
Skrupuloziteti dhe adhurimi i tij u shndërruan në legjendë dhe frymëzim për miliona muslimanë, edhe pse ai u përpoq me mish e me shpirt të qëndronte sa më i përulur dhe sa më i thjeshtë të ishte e mundur. Janë të shumta burimet që raportojnë djalin e tij, Abdullahin, të thotë se i ati falte deri në treqind rekate namaz vullnetar brenda një ditë-nate, përveç atyre të detyruar. Edhe pse ky numër duket si një ekzagjerim, devotshmëria e madhe e Imamit habiti edhe dijetarët dhe adhuruesit më të mëdhenj të kohës, në një kohë që në Bagdad nuk është se ishin të paktë. Si student, ai agjëronte rregullisht gjatë ditës dhe falej natën. Thuhet se për tetëmbëdhjetë vite me radhë veshi vetëm një palë këpucë, të cilat çdo herë kur i prisheshin i qepte dhe arnonte vete.
Kur përfshihej në përkujtimin e Allahut nuk lodhej kurrë dhe nuk mbështetej askund, ndërsa kur u plak dhe i biri e ndihmonte, i thoshte se i vinte turp nga Allahu që të mbështetej, ngase Allahu kishte thënë: “Unë jam me atë që më kujton.” “Pra si mund të mbështetem te dikush kur jam në shoqërinë e Allahut?” e kishte zakon të thoshte.
Një njeri i nivelit të lartë në oborrin e kalifit, që e kishte torturuar padrejtësisht Imamin, erdhi dhe e shau. Ata që ishin me të i kërkuan që t’i përgjigjej, por ai u tha: “Jo, për Zotin jo, sepse nëse do të veproja ashtu, nuk do të veproja sipas ajetit të Allahut ‘kur të paditurit u drejtohen atyre (me fjalë të turpshme) ata thonë paqe!’”
Një herë e vizitoi një poet i famshëm i quajtur Tha’lab, të cilit ai i kërkoi t’i recitonte disa vargje. Poeti i tha këto radhë:
“Kur të merr përpara jeta e kësaj bote mos thuaj
‘Kam për t’u zhdukur’ por ‘mbi mua është një Mbikqyrës’
Dhe as e harro Zotin as i shkurti çast i pulitjes së syve
Sepse ajo që zhduket nuk fshihet dot nga shikimi i Tij.”
Kur ishte në shtratin e vdekjes, Ahmedi shihte këmbët e veta dhe qante: “Ah sa do të kisha dashur që ato të kishin shkuar në xhihad në rrugë të Allahut!
Dijetari i madh Jahja ibn Ma’een, thotë rreth Imam Ahmedit: “Për Zotin, nuk kam parë njeri si Ahmed ibn Hanbeli në gjithë jetën time. Për Zotin, nuk mund të jem si ai as për tre ditë!” Ali ibn Madini, një tjetër dijetar i madh hadithi, shprehet: “Nëse Ahmedi do të kishte qenë hebre, do të kishte qenë një profet!” Is’hak ibn Rahawayah: “Kur shoh Ahmedin, ai më kujton Allahun dhe Ahiretin aq shumë sa arrij ta shoh sikur ta kem përpara syve Allahun mbi Arshin e Tij që gjykon krijesat e Veta.” Imam Shafiu, me të cilin Ahmedi kishte studiuar të drejtën islame, thotë për të: “Kur u largova nga Bagdadi ai përbëhej nga dy milion banorë dhe për Zotin, njeriu që e njihte më shumë Allahun, ai që i frikësohej Atij më shumë dhe i largohej ndalesave të Tij ishte pikërisht Ahmed ibn Hanbeli.” Ai madje i ka thënë Ahmedit: “Në fushën e hadithit ti je më i ditur sesa unë, kështu që kur të gjesh hadithe të sakta (sahih), më njofto, qoftë ai në Kufa, Basra apo Siri.” Nisur nga modestia dhe devotshmëria nga e cila karakterizohej, Ahmedi asnjëherë nuk lëshoi ndonjë mendim (fetva) për aq kohë sa Imam Shafiu po qëndronte në Irak, ku më vonë themeloi dhe shkollën e tij të jurisprudencës, por kryesisht përftonte tekste të drejtëpërdrejta nga Kurani, Hadithi, ixhmaja dhe i jepte një hapësirë relativisht të vogël arsyetimit analogjik (kijasit). Nga të katër Imamët e mëdhenj të Fikhut, ai ishte muhadithi më i ditur.
Jeta e Imam Ahmedit, siç e dëshmojnë edhe dijetarët e mëdhenj bashkëkohorë me të, ishte një shembull frymëzues i asketizmit. Ai jetoi një jetë shumë të thjeshtë, i shkëputur nga kënaqësitë e kësaj bote. Vepra e tij mbi asketizmin (Kitabu al-Zuhd) konsiderohet si një kontribut i jashtëzakonshëm i fushës. Ebu Daudi, përpiluesi i famshëm i Sunenit, vrojtoi që takimet me Ahmedin ishin takime në të cilat zhvilloheshin biseda vetëm për Botën Tjetër, ngase ai nuk përmendte asgjë nga kjo botë.
Emri i Imamit mbi të gjitha është gdhendur në histori për përkushtimin e tij të pashembullt ndaj mësimeve të pashembullta rreth Kuranit, Profetit dhe muslimanëve të parë, mësime në të cilat ai mbështeste kundërshtimin e tij ndaj interpretimeve të Islamit që bazoheshin te filozofitë dhe traditat e huaja, të cilat në atë kohë po bëheshin gjithnjë e më shumë endemike. Fuqia e besimit dhe karakterit të tij u testua në kohën e kalifëve Ma’mun dhe Mu’tasim. Mihna (sprova) është persekutimi që Ma’muni i shkaktoi aty rreth fundit të jetës së tij, me qëllim që ta impononte bindjen e tij rreth krijueshmërisë së Kuranit te masat e njerëzve, veçanërisht te dijetarët elitarë dhe gjykatësit, të cilët me gjasa do t’i rezistonin. Historia e Mihnas, dashtë Zoti, do të tregohet një tjetër herë, sepse një ngjarje e tillë, duke qenë se ka qenë një pikë kthyese në historinë e Islamit, kërkon një trajtesë më serioze, ndërsa këtu do të mjaftohemi vetëm me disa fjalë.
Nga veprat e Ibn Hanbelit është edhe enciklipedia e madhe e Haditheve, e quajtur Musnedi i tij, e përpiluar nga djali i tij bazuar në mësimet që ai la, e plotësuar edhe nga disa komente shtesë. Ajo përmban njëzet e tetë mijë hadithe. Veprat e tij të tjera janë:
- Kitab as-Salaat (Mbi disiplinën e namazit);
- Kitab as-Sunnah (Mbi traditat e Profetit);
- Kitab az-Zuhd (mbi asketizmin islam);
- Al-Radd’ala’l zanadiqa wa’l Jahmiyya (një polemikë kundër zindikëve që pretendojnë se Kurani përmban kontradikta, apo kundër xhehmive që parashtrojnë idenë se Kurani është i krijuar dhe se qeniet njerëzore nuk e gëzojnë lirinë e veprimit).
Ai vdiq në Bagdad më 31 korrik 241/855; sipas biografëve të tij, në funeralin e tij ishin të pranishëm 800.000 burra dhe 60.000 gra, një grumbullim që qyteti i Bagdadit as e kishte parë deri atëherë dhe as do ta dëshmonte më vonë.
Mihna
Kalifi Ma’mun ishte i bindur rreth saktësisë së Mu’tezilitëve, ithtarët e shkollës racionaliste në teologji, dhe besonte se dijetarët e hadithit ishin literalistë dhe antropomorfistë (që e përngjasonin Zotin me qeniet njerëzore), u mungonte inteligjenca dhe nëse do të duhej, meritonin që të shtypeshin me forcë. Çështja që ai zgjodhi të politizonte ishte doktrina në dukje e paqartë se Kurani ishte i krijuar dhe jo i përjetshëm, një debat ky që ishte zhvilluar për njëfarë kohe midis Mu’tezilitëve dhe dijetarëve tradicionalë.
Imam Ahmedi, që asokohe tashmë njihej si një dijetar i panegociuar dhe i palëkundur i hadithit, u arrestua dhe u dërgua i lidhur në zinxhirë përpara oborrit, ku u mor në pyetje. Kur ai refuzoi ta pranonte doktrinën në fjalë dhe u kërkoi atyre argumente nga shpallja, u torturua për njëzet e tetë muaj, situatë që për fat të keq vazhdoi po njësoj, ku marrjet në pyetje, burgosja, torturat dhe arresti i shtëpisë ndërkëmbeheshin si etapa të të njëjtës sprovë, gjë që vazhdoi për plot njëzet vjet. Por me një durim të patundur ai u bëri ballë të gjitha burgosjeve dhe ndëshkimeve trupore dhe me vendosmëri të madhe refuzoi të hiqte dorë nga bindjet e tij, edhe pse kalifi Ma’mun arriti deri në pikën sa urdhëroi që edhe ta kamxhikosnin. (Ya’qubi, vëllimi III, fq. 86; Muruj al-dhahab, vëllimi III, fq. 268-270.)
Më poshtë po sjellim një përmbledhje të rrëfimit të vetë Imam Ahmed ibn Hanbelit të përballjes që ai pati me pasardhësin e Ma’munit, kalifin Mu’atasim, të shkëputur nga vepra e Imam Dhehebiut, Tarjamat al-Imam min Tarikh al-Islam:
Imam Ahmed ibn Hanbel thotë: “Kur arrita në vendin e quajtur Bab al-Bustan, përpara meje sollën një kalë dhe më kërkuan të hipja. Askush nuk më ndihmoi të hipi dhe duke qenë se i kisha këmbët e lidhura më zinxhirë, u përpoqa shumë herë derisa hipa, duke rrezikuar shumë që të rrëzohesha nga kali. Kur arrita në kalanë e Mu’tasimit, më hodhën në një dhomë të vogël dhe më mbyllën me çelës. Në të nuk kishte dritë dhe pas mesnate, kur u zgjata nëpër dysheme për të marrë tejemum që të falesha, duart më prekën një enë të mbushur me ujë dhe pranë saj edhe një enë bosh. Mora abdes dhe u fala. Të nesërmen erdhi një shërbyes dhe më dërgoi te kalifi, i cili ishte me Gjykatësin kryesor, Ibn Ebi Daudin (Muteziliti i cili, sipas disa burimeve, ishte përgjegjës për të gjithë persekutimin), Ebu Abdul Rrahman El Shafiun dhe me një numër oborrtarësh të tjerë. Pak çaste përpara se unë të shkoja te kalifi, dy persona ishin ekzekutuar. Unë e pyeta Ebu Abdul Rrahman El Shafiun se a e mbante mend çfarë kishte thënë Imam Shafiu rreth dhënies mes’h çorapeve. Në këtë moment Ibn Ebi Daudi tha: “Shiheni këtë njeri; tani do t’i pritet koka dhe ky mendjen e ka të bëjë pyetje rreth dispozitave!” Ndërkohë, Mu’tasimi më kërkoi që të bëja përpara. Iu afrova shumë pranë por duke qenë se isha i gjithi i lidhur në zinxhirë, u ula pak. Pasi qëndrova ashtu për njëfarë kohe, e pyeta kalifin nëse kisha apo jo të drejtë të pyesja për diçka. Kalifi pohoi me kokë dhe unë thashë: “Dua të më thuash se çfarë na ka ftuar Profeti i Zotit të themi.” Kalifi heshti për disa sekonda dhe pastaj u përgjigj: “Që të dëshmojmë se nuk ka të adhuruar tjetër me të drejtë veç Allahut.” “Këtë e dëshmoj edhe unë,” thashë dhe vazhdova. “Gjyshi i stërgjyshit tënd, Ibn Abasi, ka transmetuar hadithin që flet për shkuarjen e delegacionit të Abd al-Kajsit (një fis arab) te Profeti, kur e pyetën rreth përmbajtjes së fesë. Profeti i pyeti nëse e dinin atë gjë apo jo dhe ata u përgjigjën që Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinin më mirë. Prandaj Profeti tha: “Ajo konsiston në dëshminë se nuk ka të adhuruar tjetër me të drejtë përveç Allahut dhe se Muhamedi është Profeti i Tij, në faljen e namazit, në dhënien e zekatit dhe në dhënien e një të pestës së plaçkës së luftës autoriteteve.”
Kalifi u përgjigj: “Unë nuk do të përzihesha në këtë çështje, nëse paraardhësi im nuk do të ishte marrë me ty.” Pastaj, duke u kthyer nga Abdul Rrahman ibn Is’haku, tha: “A nuk të thashë që të mos merreshe më me këtë punë?” Unë thashë: “Allahu është më i Madhi. Ky është një bekim për muslimanët!” Më pas, kalifi u kërkoi teologëve, përfshirë dhe Abdul Rrahmanin, që të përfshiheshin në debat me mua. Unë iu përgjigja të gjitha pyetjeve një nga një, derisa Mu’tasimi briti: “Ahmed, Zoti pastë mëshirë për ty! Mendoje edhe një herë këtë që the!” Kur më tha këtë, i thashë: “O Prijës i besimtarëve, më trego një argument nga Kurani dhe Suneti lidhur me këtë që po më thua dhe unë do ta pranoj.” Herë pas here Mu’tasimi thoshte: “Sikur qoftë edhe një herë të vetme të më thoshte ‘po,’ do ta liroja me duart e mia dhe do ta radhisja midis oborrtarëve dhe fisnikëve të pallatit!” Gjatë debatit një herë ndërhyri dhe tha: “Ahmed, për ty unë ushqej të njëjtën empati dhe dashuri që ushqej dhe për tim bir, Harunin, ndaj pranoje këtë që unë them!” Përgjigjja që morën lutjet e tij ishte: “Këtë që thua do ta pranoj nëse më sjell diçka nga Libri i Zotit apo tradita e Profetit.” Në këtë pikë kalifi hoqi dorë dhe mua më dërguan përsëri në qeli.
Të nesërmen debati zgjati deri vonë pasdite, kur ai dha urdhër që diskutimi të përfundonte përsëri. Ditën e tretë, kërkova që të m’i lironin pak zinxhirët, sepse kisha parandjenjën se atë ditë do të ndodhte diçka. Edhe pantallonat që kisha veshur i lirova pak, që nëse më kapte ndonjë krizë, të mund të zhvihesha me lehtësi. Kur arrita në oborr, pashë që fisnikët po qëndronin të ulur në të djathtë e në të majtë të fronit të kalifit, të shoqëruar dhe nga qindra burra të veshur me uniforma të shkëlqyera, disa me shpata të zhveshura e disa me kamxhikë, por shumë nga teologët që kishin qenë të pranishëm në debat dy ditët e fundit mungonin. Kur iu afrova Mu’tasimit, ai më urdhëroi që të ulesha dhe të debatoja me teologët e pranishëm. Përsëri iu përgjigja pyetjeve që më bënë, derisa u bë përsëri vonë, ndaj dhe më dërguan përsëri në qeli. Më pas kalifi u tha diçka teologëve, të cilët u larguan nga oborri. Pasi ata dolën, më shpunë përsëri përpara kalifit, i cili më tha: “Ahmed, Zoti të mëshiroftë. Pranoje këtë që them unë dhe kam për të të liruar me duart e mia.” Unë dhashë të njëjtën përgjigje, ndaj dhe ai u zemërua shumë dhe urdhëroi: “Lidheni fort nga kyçet e duarve dhe shtrëngojani derisa t’i ndrydhen nga dhimbjet!” Kur edhe këtë e bënë, Mu’tasimi u ul dhe thirri xhelatët. Secili prej tyre më goditi nga dy herë me kamxhik, teksa kalifi i urdhëronte që të godisnin gjithnjë e më fort. Pasi më kishin goditur nëntëmbëdhjetë herë, Mu’tasimi m’u drejtua dhe më tha: “Ahmed, përse je kaq i marrë dhe dëshiron ta shpiesh jetën tënde dëm, a nuk e kupton që kam një shpërblim të pamasë për ty, Zoti lart e di që po të them të vërtetën!”
Një oborrtar më goditi me dorezën e shpatës dhe tha: “Ti vërtet dëshiron që t’i japim fund me ty?” Një tjetër m’u vërsul: “A nuk e sheh se Prijësi i besimtarëve po qëndron përpara teje!” Një i tretë briti: “O Prijës i besimtarëve, je duke qëndruar në diell ndërkohë që po agjëron!” Ndërkohë Mu’tasimi vazhdonte të më lutej që ta pranoja dogmën e tij (rreth natyrës së krijur të Kuranit), kurse unë i jepja të njëjtën përgjigje, e cila ia ndizte tërbimin përherë e më shumë, ndaj dhe urdhëronte që të më fshikullonin gjithnjë e më fort, derisa u plasa në tokë pa ndjenja. Kur u përmenda, pashë që m’i kishin zgjidhur zinxhirët. Dikush që kishte qenë i pranishëm, më tha që më kishin tërhequr zvarrë dhe më kishin shkelur mbi trup, edhe pse nuk kisha ndjerë gjë prej gjëje. (Dhehebiu, Tarjumat al-Imam, fq. 41-49).
Pas kësaj, Imam Ahmedin e dërguan në shtëpi. Kishte kaluar njëzet e tetë muaj në burg dhe kishte vuajtur goditjet e tridhjetë e katër kamxhikosjeve. Ibrahim ibn Mus’ab, njëri nga rojet që vëzhgonte qelinë e imamit, transmetohet të ketë thënë se ai nuk kishte parë asnjë njeri më trim dhe më të guximshëm sesa Ahmedi – xhelatët dhe rojet që e kishin bërë të vuante ai i kishte trajtuar sikur të ishin insekte, duke mos u dhënë kurrfarë rëndësie. Muhamed ibn Ismail raporton se nga dëshmitarë okularë është thënë që Ahmedi ishte goditur aq egërsisht, sa njëra nga goditjet e kishte bërë të ulëriste si elefant. Le ta citojmë drejtëpërsëdrejti njërin nga dëshmitarët e pranishëm:
“Në ditën që e kamxhikosën Ahmedi ishte duke agjëruar, ndaj dhe i thashë: ‘Ahmed, Sheriati ta njeh të drejtën për t’i pranuar fjalët e kalifit me qëllim ruajtjen e jetës sate.’ Por ai nuk më kushtoi kurrfarë vëmendjeje. Kur e mori etja aq shumë, kërkoi pak ujë. Kur i dhamë një kupë të madhe me ujë të ftohtë akull, e mori në duart e tij, por e ktheu mbrapsht pa pirë.” (Tarjumat al-Imam, fq. 112)
Njëri nga djemtë e Ahmedit, në pragun e vdekjes së tij rreth njëzet vjet më vonë, tregoi se i ati i kishte ende shenjat e kamxhikosjeve në trup. Abu El Abas El Raki raporton se shokët e tij shkuan ta takonin në burg për ta bindur që ta shpëtonte veten duke e pranuar gjithçka që kalifi thoshte dhe atje i kishin thënë hadithin se atij që vendosej nën torturë, i lejohej të thoshte atë që nuk e besonte. Këtij propozimi Ahmedi i ishte përgjigjur: “Po për hadithin e Khababit, që thotë se nga popujt e mëparshëm, ka pasur njerëz që janë ndarë më dysh dhe përsëri nuk kanë pranuar të dorëzohen, por i kanë qëndruar besnikë të vërtetës, çfarë thoni ju?”
Pas persekutimit, i gjithë umeti musliman por edhe jomuslimanët që jetonin mes tyre, e përmendnin me madhërim dhe respekt të madh atë. El Maruazi i tregoi Ahmedit se si njerëzit nga të gjitha anët e territoreve muslimane e lusnin Allahun që ta bekonte atë me mirësi të shumta dhe nëpër betejat që zhvillonin nëpër kufijtë e kalifatit, përmendnin emrin e tij për t’u inkurajuar dhe për të marrë zemër, ashtu si dhe teksa kërkonin ndihmën e Zotit. I tmerruar kur dëgjoi këtë, ai tha: “I frikësohem shumë ndëshkimit që vjen në formën e dhuratave hyjnore, që shpesh herë u jepen mëkatarëve mosmirënjohës.” Më pas u lut: “O Zot, bëj që kjo të mos jetë një dhuratë mashtruese nga ana Jote!”
Atë një herë e vizitoi një mjek i krishterë për t’i mjekuar plagët dhe i tha: “Kam shumë kohë që kam dashur të të takoja. Ti je një bekim jo vetëm për muslimanët, por për të gjithë njerëzit. Edhe miqtë e mi ushqejnë të njëjtat ndjenja për ty.” Kur mjeku ishte larguar, Maruazi tha: “Shpresoj që i gjithë umeti musliman të kërkojë bekimet hyjnore për ty.” Por megjithatë, Ahmedi ishte shqetësuar dhe kishte thënë: “Kur një njeri ia del ta njohë veten, nuk ka lajkatim që e mashtron.”
Gjithsesi, nën sundimin e Mutakilit politika e qeverisjes ndryshoi dhe sprovat e Ibn Hanbelit morën fund. Që në atë moment e tutje ai u mirëprit me nderim të madh për shkak të diturisë së gjerë që zotëronte dhe disa herë e ftuan edhe në oborr, duke i akorduar një pension të majmë. Por megjithatë, ibn Hanbeli i refuzoi si propozimet ashtu edhe paratë, nisur nga mospëlqimi i përgjithshëm që kishte për të qëndruar pranë sunduesve. Mutakili, duke e ditur se Imam Ahmedi do t’i refuzonte ofertat e tij, i shpuri disa dhurata të birit, Salih ibn Ahmed ibn Hanbelit. Kur u vu në dijeni për këtë, imami shfaqi një mospëlqim të prerë dhe refuzoi të përfitonte nga pasuria e të birit.
Teksa këtë rrëfim e shkrova duke mos i përmbajtur dot lotët, u përpoqa të meditoj se çfarë mund të jenë të aftë të bëjnë qeniet njerëzore që jetojnë në rrugën e Zotit, se çfarë paraardhësit tanë bënë për këtë fe dhe se çfarë ne jemi sot falë tyre. Allahut i takojnë të gjitha lëvdatat dhe Ai është Udhëzuesi dhe Mëshirëploti! Lutemi që muslimanëve t’u japë integritet, vetërespekt dhe një besim të patundur tek Ai, virtyte këto të ngjashme me ato të njerëzve si Imam Ahmedi, të cilët e braktisën këtë botë për të rendur drejt Zotit, ndërsa ajo rendi drejt tyre.
Referencat
Abu Zahra, al-Imam Ahmad ibn Hanbal.
Al-Dhahabi, Siyar A’lam al-Nubala, Tarjamat al-Imam.
Ibn al-Jewzi, Manaqib al-Imam Ahmad.
Nadëi, S. A. H. A., Saviours of Islamic Spirit, vol. 1 (Lucknow, 1971).
[1] Mihna në gjuhën arabe do të thotë sprovë, kurse në kontekstin e essesë sonë i referohet historisë së Imam Ahmed ibn Hanbelit lidhur me debatet teologjike në të cilat ai u përfshi sa i përket natyrës së pakrijuar të Kuranit. (Shënim i përkthyesit)
[2] Bazuar në hadithin e transmetuar nga sahabi Ebu Derda, i cili transmeton se Profeti, paqja dhe mëshira e Allahut qoftë mbi të, ka thënë: “Dijetarët janë trashëgimtarët e profetëve. Vërtet, profetët nuk lënë trashëgim as ar dhe as argjend, por vetëm dituri.” (Shënim i përkthyesit)
[3] Viti i parë i përket Kalendarit Hixhri ndërsa i dyti atij Gregorian. (Shënim i përkthyesit)
[4] Në fortesën e fisit hebre Benu Kurejdha në Medine pas Betejës së Hendekut. (Shënim i përkthyesit)
