Historianët e kanë hedhur poshtë gjerësisht narrativën se përhapja e Islamit në botë në ditët e sotme vjen si rezultat i konvertimeve të detyruara. Pa mohuar se mund të ketë pasur disa raste të veçanta të konvertimit të detyruar – të cilat bien ndesh me rregullat e qarta islame – ky artikull përshkruan disa nga faktorët kryesorë në islamizimin e rajoneve të ndryshme të botës përgjatë historisë së njerëzimit, duke përfshirë davetin, tregtinë, martesat e përziera, migrimin, njerëzit me ndikim, theksin e Islamit mbi drejtësinë dhe unitetin dhe universalitetin e tij. Shembujt e përmendur në këtë artikull nuk janë gjithëpërfshirës, por na ndihmojnë të vlerësojmë mënyrën komplekse të përhapjes së Islamit, proces i cili nuk mund të mbithjeshtëzohet në një slogan të tillë si “Islami u përhap me shpatë”.
Hyrje
Në vitin 1993, historiani Richard Eaton deklaroi se “Islami ishte i pari qytetërim vërtet global në histori.” Teksa gjendja aktuale e umetit (bashkësisë) musliman si një “qytetërim” funksional lë për të dëshiruar, deklarata e Eaton është sot më e saktë se kurrë: Islami është aktualisht një din (mënyrë jetese) globale, që ndiqet nga përafërsisht 1.8 miliard njerëz, sipas vlerësimeve të vitit 2015. Për disa, përhapja e një prej feve më të reja në botë mund të shpjegohet vetëm me “faktin” që, historikisht, Islami “u përhap me shpatë” – domethënë përmes konvertimit të detyruar sistematik. Siç u diskutua në artikullin e parë të kësaj serie, ky është një pohim shumë i cekët. Megjithatë, analiza e mësipërme ngre një pyetje tjetër të rëndësishme: nëse Islami nuk u përhap me shpatë, cilët janë faktorët që kanë çuar në përhapjen e tij në mbarë botën?
Artikulli në fjalë përshkruan këta faktorë dhe rolin e tyre në rrugëtimin historik të Islamit në rajone të ndryshme të botës. Kjo analizë është organizuar si vijon: seksioni i parë mbulon pesë faktorë të spikatur që shpjegojnë se si jomuslimanët u ekspozuan ndaj mesazhit të islamit: daveti, tregtia, martesat e përziera, migrimi dhe ndikuesit. Sektori i dytë mbulon tre faktorët kryesorë që shpjegojnë kryesisht arsyen se përse jomuslimanët e përqafuan këtë mesazh pasi u ekspozuan ndaj tij: theksi i Islamit mbi drejtësinë dhe unitetin dhe universalitetin e Islamit. Është e rëndësishme të theksohet që kjo nuk është një listë gjithpërfshirëse – në fakt, çdo individ i konvertuar ka pasur përvojat e tij/saj të veçanta që e kanë shtyrë të përqafojë besimin. Megjithatë, diskutimi i secilit rast do të ishte i tepërt, edhe nëse do të ishte i mundur. Prandaj është e nevojshme të përgjithësohet diskutimi mbi përhapjen e Islamit për hir të një analize kuptimplotë, por jo në një mënyrë që lë totalisht mënjanë mënyrat e panumërta që janë përdorur për të përcjellë mesazhin e Islamit dhe arsyet e pafundme për ta pranuar atë.
- Përhapja e Mesazhit
Daveti
Daveti, ose thirrja e të tjerëve për t’iu bashkuar Islamit, është një akt i natyrshëm që rrjedh nga shqetësimi i pashmangshëm i çdo muslimani për suksesin dhe shpëtimin e njerëzimit. “Thirr në rrugën e Zotit tënd me mençuri dhe këshillë të bukur.” (16:125) është një prej udhëzimeve kuranore për muslimanët. Allahu gjithashtu i përcjell Profetit Muhamed, paqja dhe mëshira qofshin mbi të, misionin e tij përmes ajetit 33:45-46: “O Profet! Ne të kemi dërguar ty si dëshmitar, sjellës të lajmit të mirë dhe paralajmërues; njëkohësisht (të kemi çuar) si thirrës, që i fton njerëzit në rrugën e Allahut me urdhrin e Tij dhe si pishtar ndriçues.” Pas Profetit, paqja dhe mëshira qofshin mbi të, çdo pjesëtar i umetit musliman ndan përgjegjësinë e davetit në masën që ka mundësi.
Muadh ibn Xhebel ishte një davetçi i hershëm i cili u dërgua nga Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, për të bërë davet në Jemen dhe Hadrameut. Rëndësia e kësaj detyre tregohet në një letër të dërguar nga Profeti për kontaktet e tij në Jemen, pas dërgimit të Muadhit, në të cilën ai tha: “Të kam dërguar njeriun tim më të mirë”. Sipas historianit Ibn Is’hak, Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, gjithashtu udhëzoi Muadhin për mënyrën e bërjes së davetit para se ky i fundit të largohej, duke përfshirë sa vijon: “Ji tolerant, jo i ashpër, përhap fjalën dhe mos u armiqëso me ta.” Buhariu dhe Muslimi gjithashtu citojnë një version të këtij transmetimi. Muadhi ishte vazhdimisht në lëvizje në të gjithë rajonin, duke mos u vendosur në një vend për një kohë të gjatë, në mënyrë që të maksimizonte shtrirjen e davetit të tij. Vlen të përmendet se i njëjti rajon u kthye shpejt në pikënisjen e shumë dijetarëve dhe tregtarëve udhëtues, të cilët e shpërndanë Islamin në shumë pjesë të botës, si Madagaskari, pjesë të Azisë Juglindore (siç diskutohet më poshtë) dhe gjetkë. Siç ka vënë në dukje një studiues, “ekzistojnë dëshmi arkeologjike që tregojnë për një xhami jemenase – kuptimi i këtyre fjalëve është i hapur për debat – në Guangzhoun e shekullit të njëmbëdhjetë dhe për një gur varri nga Mogadishu të vitit 1358. Roli i përpjekjeve të davetit të muslimanëve sufi në përhapjen e Islamit njihet gjerësisht. Një studim arkeologjik i monumenteve më të vjetra islame të mbijetuara në Kazakistanin e sotëm perëndimor arriti në përfundimin se ato ishin “ndërtuar nën ndikimin e rrymës së Islamit sufi, e cila ruajti ndikimin e saj në stepat kazake deri në fillim të shekullit të pesëmbëdhjetë”, duke treguar kështu që sufizmi luajti një rol të rëndësishëm në përhapjen fillestare të Islamit në këtë rajon.
Kjo përforcon sugjerimet e mëparshme për ndikimin e sufive lëvizës si Abul-Hasan el-Kalamati dhe Abul-Hasan el-Usbanikathi (të shekullit të 10-të) në përhapjen e Islamit në Azinë Qendrore, veçanërisht gjatë periudhës së sundimit Samanid (819-999). Në mënyrë të ngjashme, sufizmi luajti një rol udhëheqës në islamizimin e Kashmirit, një territor në konflikt në ultësirat e Himalajeve me një popullsi që aktualisht është 95% muslimane. Është e vështirë të përcaktohet fillimi i islamizimit të Kashmirit, por ka të dhëna për një gjeneral ushtarak musliman sirian që ka mbërritur atje, ndoshta si rob lufte, që në vitin 711. Ekzistojnë gjithashtu të dhëna të mbretërve hindu të Kashmirit që kanë kërkuar që dijetarët islamë të gjykohen në gjykatat e tyre, kanë urdhëruar përkthimin e Kur’anit në gjuhën Kashmiri dhe kanë punësuar muslimanët në administratën e oborrit mbretëror dhe në ushtri. Megjithatë, historia më e saktë e gjurmueshme e Islamit në Kashmir daton në vitin 1323, kur sundimtari budist i Kashmirit, Lha (i njohur gjithashtu si Rinchen), “iu nënshtrua mësimeve të fesë së Mustafait (d.m.th. të Profetit, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të) dhe parimeve të drejta të rrugës së vërtetë të Myrtezait (d.m.th. Ali ibn Ebi Talib) dhe e përqafoi fenë islame me sinqeritet dhe bindje.” Lha (pas konvertimit, Malik Sadr al-Din) ishte një djalë i ri “kërkues dhe vigjilent”, “që i pëlqente të shoqërohej me njerëz të ditur” dhe thuhet se ajo që e kishte frymëzuar ishte takimi me një dijetar lëvizës sufi të njohur si Bulbul Shah (vd. 1327), pasi zbuloi se Islami ishte “i thjeshtë, pa ceremoni të kota, kasta dhe priftëri.”
Maliku vdiq pak kohë pas konvertimit të tij, por jo përpara se të ndihmonte Bulbul Shahun të themelonte një khanqah (një shkollë sufi) dhe një langar khana (mensë publike) për të ushqyer të varfërit e të gjitha prejardhjeve dy herë në ditë. Shumë kashmiras u konvertuan në duart e Bulbul Shahut. Një nga studentët e tij, Ahmedi, më vonë u bë dijetari kryesor islamik i Kashmirit nën sundimin e Shah Mir, ish kryeministër musliman i Malikut, i cili erdhi në pushtet në 1339. Kështu filloi dinastia Shah Miri (ose Suati); pasardhësit e tij sunduan Kashmirin për dy shekujt e ardhshëm. Gjatë kësaj kohe, Mir Sejid Ali al-Hamdani, një tjetër dijetar sufist, erdhi në rajon për të predikuar Islamin, duke sjellë në Kashmir valën e dytë të davetit. Përveç Kashmirit, Hamdaniu, përmes lëvizjes së tij të shtrirë në shumë rajone, u bë i njohur për davetin e tij në pjesë të Sirisë, Irakut, Azisë Qendrore, Indisë dhe ndoshta edhe në Sarandip (Sri Lanka). Një shembull i spikatur i davetit sufi është ai i tarikahut (urdhrit) Ba ‘Alevit, i filluar nga Muhamed ibn Ali el-Fakih el Mukaddam (v. 1255) i Hadramautit në Jemen; prandaj Ba’Alevitë përmenden edhe si Hadramitë. Për shkak të një ndryshimi në rrugët tregtare si rezultat i pushtimit mongol të Bagdatit në 1258 (diskutuar me detaje më poshtë), duke filluar nga shekulli i 14-të, anëtarët e Tarikahut Ba’Alevi udhëtuan gjithnjë e më shumë në Arkipelagun Indoneso-Malajzian përmes Indisë për tregti, migrim dhe davet. Siç Ulrike Freitag ka vënë në dukje në studimin e saj mbi Islamin në këtë rajon, “ardhja e sufizmit, që nga shekulli i dymbëdhjetë e deri në themelimin e rregullave sufi, paraqiste praktika fetare që ishin tërheqëse edhe për jomuslimanët. Sufitë karizmatikë që dinin të lexonin dhe të shkruanin, që praktikonin mjekësinë […] tërhoqën muslimanë dhe jomuslimanë në rrethet e tyre.” Arsyet e tjera pse daveti sufi i Ba’Alevit ishte kaq efektiv në këtë rajon – duke pasur parasysh se rreth 250 milionë muslimanë jetojnë sot në Azinë Juglindore – janë përshkruar në vijim në këtë artikull, megjithëse nevojiten më shumë kërkime mbi ndikimin e tyre.
Siç ka vënë në dukje Sied Farid Atlasi, diskutimi mbi davetin e tyre “ka munguar dukshëm në literaturën mbi historinë e Islamit në Azinë Juglindore”. Disa tregues të efektshmërisë së davetit në përhapjen e Islamit shihen në masat e furishme që kanë marrë autoritetet për të parandaluar muslimanët të kryejnë davet. Muslimanët e skllavëruar të sjellë nga kolonizatorët e hershëm spanjollë në “Botën e Re”, për shembull, shpesh arratiseshin dhe iknin, duke gjetur strehim në vendbanimet autoktone të Amerikës. Autoritetet spanjolle i frikësoheshin përhapjes së Islamit në kolonitë e tyre dhe mundësisë së rebelimeve të përbashkëta midis afrikanëve dhe vendasve amerikanë. Intensiteti i frikërave të tyre pasqyrohej në ashpërsinë e ndëshkimeve; një skllav i arratisur, i cili me gjasë ishte musliman, u kap përsëri dhe u vra në Kosta Rika në vitin 1540 dhe dy muslimanë u dënuan (një me vdekje, një me burgim të përjetshëm) në vitin 1560 për “praktikimin dhe përhapjen e Islamit në Kuzko, Peru.” Në pesë raste të ndryshme në shekullin e 16-të, autoritetet spanjolle miratuan ligje në përpjekje për të kufizuar fluksin e skllevërve muslimanë në koloni; ata u përshkuan si të “papërshtatshëm”, të paktën pjesërisht për shkak të davetit të tyre. Duke ndjekur këtë traditë, muslimanët e kanë kryer davetin në mënyra të ndryshme praktikisht kudo që kanë shkuar dhe për kërë arsye, nuk është pa vend, që të themi se daveti ka qenë faktori më i rëndësishëm në përhapjen e Islamit. Secili prej shembujve të konvertimit në Islam që përshkruhet në këtë artikull, përfshin davetin në një formë ose një tjetër.
Tregtia
Profeti Muhamed, paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të, ishte tregtar në një fazë të jetës së tij dhe tregtia historikisht ka qenë e rëndësishme në përhapjen e mesazhit të tij.
Tokat që u vunë nën sundimin musliman pas pushtimeve të hershme përfshinin disa nga rrugët më të rëndësishme tregtare (p.sh., pjesë të mëdha të Rrugës së Mëndafshit), qendra tregtare (p.sh. Damasku) dhe portet (p.sh. Aden) të periudhës paramoderne. Muslimanët trashëguan gjithashtu tregtinë gjithnjë fitimprurëse të erëzave që kryhej përmes Oqeanit Indian. Ndërsa tregtarët muslimanë udhëtonin, ata pashmangshmërisht – dhe, siç mund të supozohet, shpesh edhe qëllimisht – ekzpozuan besimin, vlerat dhe mënyrën e tyre të jetesës kundrejt jomuslimanëve. Dyndja e hershme e komuniteteve muslimane në bregun Malabar në Indinë jugperëndimore është një shembull ilustrues i rolit të tregtisë në përhapjen e Islamit. Arabët dhe persët para-islamikë vizitonin shpesh portet e bregut të Malabarit për të bërë tregti me tregtarët që vinin nga Lindja e Largët. Këto lidhje ishin aq të forta saqë ekziston një xhami, e quajtur Cheraman Jami’ Masjid, që besohet gjerësisht se është ndërtuar nga tregtarët muslimanë në vitin 630 – gjatë jetës së Profetit Muhamed, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të.
Narrativa e origjinës së kësaj xhamie është e pavërtetueshme, megjithatë ajo tregon për mundësinë e një pranie shumë të hershme të muslimanëve në bregun e Malabarit. Tregtarët muslimanë që u vendosën në Malabar dhe u përzienë me popullsinë vendase, formuan atë që quhet komuniteti musliman Mapila që është i përhapur në rajon edhe në ditët e sotme. Në shekullin e 10-të, sipas historianit abasid El Masudi, një vendbanim i quajtur Sajmur (në jug të Mumbait të sotëm) strehonte më shumë se 10 mijë muslimanë. Shumë prej tyre ka të ngjarë të kenë qenë indigjenë të konvertuar, “shumica” prej të cilëve mund të kenë përqafuar Islamin për t’i shpëtuar statusit të tyre si hindu të shtypur të shtresës së ulët.
Duke parë më tej në lindje, ndoshta nuk është rastësi që xhamia më e vjetër dhe më e madhe e Kinës – xhamia e Madhe e Xianit. që mendohet të jetë ndërtuar në vitin 742 të erës sonë – qëndron në qytetin (atëherë i njohur si Chang’an) që shënonte pikën më lindore të Rrugës së Mëndafshit.
Përveç Chang’an-it, tregtarët e hershëm muslimanë persianë dhe arabë udhëtuan gjithashtu përmes rrugëve detare në Guangzhou, Quanzhou dhe Kaifeng; sundimtari abasid el-Mansur (v. 775) mburrej se nuk kishte pengesa për tregtinë midis këtyre qendrave tregtare dhe kryeqytetit të tij të ri, Bagdadit. Përafërsisht 120 mijë “jo-kinezë”, duke përfshirë muslimanë, të krishterë, hebrenj dhe zoroastrianë, u vranë në Guangzhou në 877-ën gjatë një rebelimi, duke na lënë të kuptojmë se sa muslimanë (shumica prej tyre tregtarë) udhëtuan dhe u vendosën vetëm në Guangzhou. Tregtia i çoi muslimanët deri në “el-Shila” (Korea), ku shumë prej tyre ishin vendosur nga fundi i viteve 800.
Përsa i përket Azisë Juglindore, ka të dhëna që datojnë që në shekullin e 7-të që tregojnë se tregtarët arabë ishin aktivë në rajon, veçanërisht në Sumatra (Indonezi). Në një anije të mbytur të vitit 960, të gjetur në brigjet e Javas, u gjet një kallëp guri për të bërë medaljone që lexonin “al-mulk lillāhi al-wahid al-qahhār” (I gjithë pushteti i takon Allahut, Një dhe i Vetëm, Sunduesit”). Në shekullin e 10-të, disa komunitete tregtarësh muslimanë kishin filluar të vendoseshin në Azinë Juglindore, ku më të spikaturit ishin në Champa (Vietnam), prej të cilëve e kanë origjinën muslimanët çamë të Kamboxhias dhe Vietnamit të sotëm. Në shekullin e 11-të, ato ishin aktive edhe në Brunein dhe Filipinet e sotme.
Një pikë kthese kyçe në islamizimin e Azisë Juglindore ishte pushtimi nga mongolët e Bagdadait në vitin 1258. Duke pasur parasysh dëmin e shkaktuar në infrastrukturë dhe prishjen e autoritetit në Irak, Gjiri Persik dhe sistemi i lumenjve Tigër-Eufrat nuk mund të shërbenin më si rruga kryesore tregtare për tregtinë e erëzave nga Oqeani Indian në Mesdhe dhe në tregjet europiane në zhvillim.
Rruga e Detit të Kuq u bë e njohur duke përfshirë edhe portet e Aleksandrisë, Kajros, Xhides, Adenit (prej të cilit Hadrami nisej shpesh për t’iu drejtuar lindjes), Kambai (Gujarat dhe Mumbai), Kalikut dhe Pisait (Malaka dhe Aceh). Freitag ka vënë në dukje se “prania e tregtarëve [muslimanë] me status të lartë dhe ekonomikisht të suksesshëm dha një shembull që dukej se ia vlente të imitohej. Konvertimi në besimin e elitës ekonomike kishte avantazhe të tilla si premisa për t’u bërë pjesë e një rrjeti tregtar ndërkombëtar.”
Në shekullin e 14-të, përhapja e Islamit në të gjithë Azinë Juglindore po ecte me ritme të mira, duke arritur kulmin me lulëzimin e Sulltanatit të Malakas (1403-1511); në mënyrë të veçantë, sundimtarët e Kambait dhe Acehut që prej shekullit të pesëmbëdhjetë ishin gjithashtu muslimanë. Sipas farmacistit portugez Tomé Pires, i cili vizitoi Malakan në 1507-ën, ky ishte qyteti më i rëndësishëm në botë dhe kushdo që e kontrollonte atë, “do t’i ketë duart në fyt të Venedikut” – një rëferencë për varësinë e Europës nga tregtia e erëzave që lulëzonte në këtë qytet.
Përhapja e Islamit në Evropën Lindore ofron një shembull tjetër të rolit qendror të tregtisë në këtë proces. Në fund të viteve 1930, në fshatin Potoci të Hercegovinës u gjet një monedhë argjendi arabe që daton nga koha e sundimtarit umajad Meruani i II-të (gjatë viteve 744-50). Në Hungarinë e afërt, muslimanët kishin shërbyer si minatorë dhe këmbyes parash për gjykatën, ishin përfshirë gjerësisht në sistemin doganor dhe kishin kontrolluar prodhimin dhe shitjen e kripës, të gjitha përpara se Demi i Artë i vitit 1222 të deklaronte se asnjë musliman apo çifut nuk do të lejohej të shërbente në administratë. Shumë më herët, Mbreti Ladislas (i cili sundoi nga viti 1077 deri në vitin 1095) iu referua disa tregtarëve në Hungari, të quajtur “Ishmaelitë”, të cilët formalisht ishin konvertuar në Krishtërim, por vazhdonin të predikonin dhe praktikonin Islamin. Dhe në vitin 2013, gërmimet në një varrezë në Oroshaza zbuluan se trupat ishin varrosur me kokat e tyre të kthyera nga jugu (d.m.th., në drejtim të Qabes, sipas praktikës islame). Fshati gjithashtu tregoi një “mungesë të pazakontë të kockave të derrit” dhe praninë e pajisjeve matëse, duke sugjeruar fuqishëm se banorët e tij ishin tregtarë muslimanë.
Një rast tjetër i tregtisë që shërben si rrugë për përjapjen e Islamit është ai i Afrikës Lindore, Qendrore dhe Perëndimore. Për shkak të afërsisë së tyre, Arabia dhe Afrika Lindore kishin një histori të gjatë paraislamike të marrëdhënieve të ngushta politike dhe tregtare. Menjëherë pas ardhjes së Islamit, tregtarët morën përsipër shtrirjen e besimit në këtë rajon. Afrikanët lindorë zhvilluan dhe ruajtën lidhje të ngushta me portet muslimane në Oqeanin Indian, veçanërisht portet e Jemenit, Gjirit Persik dhe Indisë; kjo solli me vete aq shumë shkëmbime kulturore sa Ibn Battutah, duke udhëtuar në vitet 1300, vuri re se i njëjti ushqim që kishte shijuar në Mogadishu (Somali), Mombasa (Kenia) dhe Kilua (Tanzani) iu ofrua në Sarandīp (Sri Lanka). “Shpërndarja” e Islamit nga tregtarët u përforcua nga një rrjedhë e qëndrueshme refugjatësh që vinin nga Arabia në shekullin e 7 deri në të 10-in, shumë prej të cilëve i largoheshin luftrave civile ose fatkeqësive natyrore. Njëri prej tyre, Ali Ibn al-Hasan Shirazi, themeloi më vonë Sulltanatin Kilua, i cili në kulmin e tij mbulonte të gjithë Bregun Suahili. Pavarësisht gjithë kësaj tregtie dhe shpërnguljeje, islamizimi i Afrikës Lindore filloi të përshpejtohej vetëm në shekullin e 13-të.
Baqt-i në Sudan luajti një rol kyç në përhapjen e Islamit në Afrikën Lindore dhe Qendrore. Në vitin 652 pas pushtimit të Egjiptit, forcat muslimane u zhvendosën në jug dhe u përballën me forcat nubiane në Dongola (Sudan). Në vend që të ushtronin presion për luftë, të dy palët ranë dakord për një baqt, ose marrëveshje paqeje, e cila u respektua gjerësisht për gjashtë shekuj. Ky pakt u mundësoi dijetarëve dhe tregtarëve muslimanë të udhëtonin lirshëm në rajon, duke prezantuar në këtë mënyrë Islamin te Nubianët. Gjatë fillimit të shekullit të 9-të, në shkretëtirën në jug të Asuanit u zbuluan depozita të mëdha ari dhe smeraldi.
Kjo i shtyu fiset arabe beduine të Egjiptit, shumë prej të cilave e kishin përqafuar me vendosmëri Islamin deri në këtë pikë, të migronin në këtë rajon dhe, me kalimin e kohës, të depërtonin thellë në Sudanin e sotëm dhe të shpërnguleshin aty. Është e qartë se përhapja e Islamit në këtë rajon kërkoi disa shekuj dhe mund të thuhet se Islami e zëvendësoi bindshëm Krishtërimin në zonën e Nubias vetëm në shekullin e 14.
Edhe në rajonin e Afrikës Qendrore dhe Perëndimore, Islami u prezantua po nga tregtarët muslimanë të Afrikës së Veriut. Nuk është rastësi që disa nga qytetet e para që zhvilluan një popullsi të konsiderueshme muslimane në këtë rajon ishin Audagusti (Mauritani) dhe Tadmeka (Mali), dy prej skajeve jugore të rrugës së famshme tregtare Trans-Sahariane. Gjeografi Ibn Haukali (vd. 988) regjistroi se në Kumbi Saleh, kryeqyteti i Perandorisë së Ganës, ekzistonte një lagje me tregtarë muslimanë. Islamin e përqafuan gjithashtu, mbretërit e Takrurit (Senegal) dhe Gaos (Mali) rreth viteve 1009 dhe 1040, respektivisht. Deri në vitin 1085, Islami ishte përhapur me shpejtësi në Kanem (Çad-Nigeri). Këto zhvillime, praktikisht të gjitha të iniciuara nga tregtarët muslimanë, hapën rrugën për perandoritë e fuqishme afro-muslimane si ajo e Mansa Musa-s, e cila nga ana e saj lehtësoi përhapjen e mëtejshme të Islamit në rajon, siç përshkruhet më sipër. Dhe, siç ndodhi në shumë vende, islamizimi këtu ishte një proces shumë i gjatë dhe ishte ende duke u zhvilluar kur eksploruesi gjerman Heinrich Barth udhëtoi nëpër rajon në vitet 1850.
Migrimi
Migrimi, si i detyruar (p.sh. si skllevër ose si refugjatë) ashtu edhe i vullnetshëm (p.sh. migrimi ekonomik) ka luajtur një rol të rëndësishëm në përhapjen e Islamit, veçanërisht që prej shekullit të 15-të.
Megjithatë, ekzistojnë edhe shembuj të kohëve të mëparshme; në fakt, prania më e hershme e muslimanëve jashtë Arabisë ishte ajo e një grupi muslimanësh që kërkuan strehim në Abisini gjatë jetës së Profetit Muhamed, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, bazuar në sugjerimet e tij.
Duhet të theksohet se megjithëse muslimanët që janë detyruar të migrojnë kanë bërë davet – një shembull për këtë është dhënë në nëndarjen mbi davetin më lart dhe një shembull tjetër është daveti i frytshëm i Xhafer ibn Ebi Talibit për sundimtarin abisinas Nexhashiun – argumenti këtu është se vetë prania e thjeshtë e tyre në rajonet ku u shpërngulën, mund të shihet si një formë e qenësishme e përhapjes së Islamit. Me fjalë të tjera, siç kanë argumentuar Sylviane Diouf dhe të tjerët, kudo që këta muslimanë shkonin, ata arrinin të përcillnin njohuritë e tyre të mishëruara rreth Islamit.
Migrimi i detyruar solli muslimanët e parë në “Botën e Re” përmes Tregtisë Transatlantike të Skllevërve , duke hedhur themelet për një prani të hershme muslimane në kontinentin amerikan. Ka qenë e vështirë të vlerësohet saktësisht se sa skllevër me origjinë afrikane ishin muslimanë, por duhet të kenë qenë të paktën qindra mijëra. Shtetet e Bashkuara përbëjnë një rast të dobishëm studimi; ato mund të kenë pasur përqindjen më të lartë të skllevërve muslimanë se çdo rajon tjetër në dy kontinentet amerikane. 24% e skllevërve afrikanë të sjellë në Trembëdhjetë Kolonitë ose, më vonë, në Shtetet e Bashkuara, ishin nga Senegambia, çka flet në favor të mundësisë që ata të kenë qenë muslimanë. Qyteti i Shën Agustinit në Florida është qyteti më i vjetër i zaptuar nga europianët në SHBA dhe fillimisht u ndërtua kryesisht nga punëtorë skllevër muslimanë afrikanë.
Gradualisht, pasardhësit e tyre u distancuan nga Islami, por ata ishin të vetëdijshëm për origjinën e tyre dhe krijuan komunitete pseudoislamike në fillim të shekullit të 20, siç ishin Tempulli Shkencor Mauri i Amerikës (MSTA) dhe Kombi i Islamit (NOI), për t’iu kthyer përfundimisht rrymës kryesore të Islamit që nisi në fund të viteve 1970. Sot, muslimanët me origjinë afrikane përbëjnë rreth 25% të popullsisë muslimane të SHBA-së.
Një rast më pak i njohur i migrimit të detyruar të muslimanëve ndodhi nëpërmjet tregtisë së skllevërve në Oqeanin Indian, të organizuar nga Kompania Hollandeze e Indisë Lindore (DEIC). Muslimanët e parë të njohur në Afrikën sotme të Jugut, Mardijkerat Ambojanë të Azisë Juglindore, kishin ardhur në vitin 1658 jo si skllevër, por si të burgosur politikë ose mercenarë për DEIC-në. Sidoqoftë, DEIC-ja shpejt filloi të transportonte skllevër në Kejp Taun, duke i marrë ata nga rajonet me shumicë mulsimane përmes sulmimit të brigjeve të Afrikës Lindore, Azisë Jugore (veçanërisht bregdetit Arakan-Bengal) dhe ishujve të Azisë Juglindore. Deri në vitin 1731, 42% e popullsisë së Kejp Taunit ishin skllevër; vlen të përmendet se një pjesë e konsiderueshme e tyre mund të kenë qenë muslimanë Rohingia.
Muslimanët e arsimuar nga Azia Juglindore – veçanërisht Shejf Jusuf el-Makasari (v. 1699) dhe Tuan Guru (v. 1807), të dy të burgosur politikë të mërguar – hodhën rrënjët e Islamit në Afrikën e Jugut. Ferma e Shejf Jusufit në Zandvliet u kthye në një strehë për skllevërit e arratisur nga Keip Tauni. Tuan Guru themeloi medresenë (shkollën islame) të parë të Keip Taunit në vitin 1793, dhe xhamia e parë e qytetit u hap në vitin 1798. Në vitin 1850, rreth 40% e popullsisë së Keip Taunit ishin muslimanë dhe deri në vitin 1891 numri i tyre ishte rritur në mbi 11,000, pjesërisht për shkak të ardhjes së punëtorëve nga Azia Jugore në vitet 1860.
Shembujt e migrimit të vullnetshëm (ose ekonomik) janë më të shumtë, veçanërisht sepse kjo ka qenë forca shtytëse e përhapjes së Islamit në pothuajse çdo vend të botës – madje edhe në ato të largëta si Fixhi – që nga shekulli i 19-të. Një shembull tjetër është ai i tregtarëve të famshëm të deveve (afganë dhe baluçi), të cilët “ndihmuan në zhvillimin e Australisë”, veçanërisht në Autbekun e gjerë, ku ata bënë gjithçka, duke filluar nga eksplorimi dhe kryerja e misioneve të shpëtimit deri te vendosja e linjave hekurudhore dhe telegrafike.
Gjatë këtij procesi, ata u martuan me gra evropiane ose aborigjene dhe krijuan vendbanimet e tyre, të cilat në përgjithësi ndërtoheshin rreth një xhamie të vogël të improvizuar. Një shembull tjetër është ai i Kanadasë, ku emigrantët muslimanë libanezë filluan të mbërrinin në fund të shekullit të 19-të, shpesh duke shpresuar të merrnin pjesë në Vërshimin e Arit në Klondike ose në tregtinë fitimprurëse të leshit; disa prej tyre, si Ali Abuçadi, u bënë sipërmarrës shumë të suksesshëm dhe hodhën themelet për komunitetin e sotëm musliman të Kanadasë.
Martesat e përziera
Martesat ndërmjet muslimanëve dhe jomuslimanëve kanë qenë historikisht të rëndësishme për përhapjen e Islamit në shumë pikëpamje. Kjo është një fushë kërkimore që vetëm kohët e fundit ka filluar të marrë vëmendje, pasi shumica e të konvertuarve në Islam nëpërmjet këtij procesi ishin gra dhe, siç theksoi Maya Shatzmiller në vitin 1996, “jo vetëm që zëri i gruas në temën [e konvertimeve] mungonte, por burimet krijuan një debat historiografik nga i cili këndvështrimi femëror u la tërësisht mënjanë.” Më shumë se dy dekada pas këtij vëzhgimi, ekziston një numër i konsiderueshëm kërkimesh që kanë eksploruar lidhjen e martesës së përzier dhe konvertimit në historinë islame, por në këtë fushë duhet bërë shumë më tepër punë. Konvertimi përmes martesës së përzier luajti një rol kyç për krijimin e komunitetit të hershëm musliman në Spanjë. Rreth vitit 785, Papa Hadriani në Romë shkroi një letër ku shprehte shqetësimin e tij në lidhje me faktin që disa katolikë në Hispani shpreheshin shumë të gatshëm për t’u martuar në familje muslimane arabe dhe bashkimet kristiano-muslimane u dënuan në një këshill në Kordobë në vitin 836.
Një rast i spikatur ishte ai i Sarës, vajzës së Alamundit të familjes mbretërore visigote. Ajo u martua dy herë me muslimanë të shquar dhe në shekujt e mëvonshëm pasardhësit e saj formuan disa nga familjet kryesore muslimane të Seviljes, duke përfshirë Banu Hajjaj dhe Banu Maslamah. Një nga pasardhësit e saj ishte studiuesi i famshëm i historisë, fikhut (jurisprudencës) dhe hadithit (transmetimeve profetike), Ibn al-Kuṭiya (v. 971), i cili e përmendi rëndësinë e rolit të stërgjyshes në diskutimin e tij mbi historinë e hershme të Islamit në Andaluzi. Një rast i ngjashëm është ai i vajzës së fisnikut vizigot Theodomir (v. 743), i cili u martua me Abd al-Jabbār ibn Khaṭṭāb. Pasardhësit e këtij çifti u njohën si Banu Khattab dhe formuan një familje prej dijetarësh islamikë me ndikim, që zgjati deri në fund të sundimit islam në Murcia në shekullin e 13-të.
Perandoria osmane moderne e hershme ofron gjithashtu shumë shembuj të martesës së përzier që përfshijnë konvertimin. Një shembull i tillë është ai i Beatrice Michiel të Venecias, e cila, në vitin 1591, “përzgjodhi konvertimin e vullnetshëm” dhe ndryshoi emrin e saj në Fatima Hatun. Pasi u rrit si e krishterë dhe u martua dy herë, ajo i shpëtoi martesës së dytë të vështirë duke ikur në Konstandinopojë, ku u konvertua në Islam dhe u martua me Ali Agën. Djali i saj nga martesa e parë, Giacomo, ndoqi nënën e tij në Islam gati një dekadë më vonë. Një rast i ngjashëm ishte ai i gruas – emri i së cilës nuk citohet – së Ferenc Csiszar, një burrë nga Varadi i shekullit të 16-të (Oradea e sotme, Rumani). Thuhet se ajo shkoi në Buda (Budapest) për t’u martuar me një “turk”, martesë, e cila sipas të gjitha gjasave, përfshinte konvertimin në Islam, pavarësisht se ky nuk ishte kusht për martesën. Kjo prirje u vu re nga jezuitët e përfshirë në punën misionare në Hungarinë e sunduar nga osmanët. Kjo praktikë u bë aq e zakonshme, saqë mbreti Matthias Hunyadi (r. 1458-90) u ndje i detyruar t’i shkruante Papës për t’i kërkuar që burrat e krishterë – dhe në disa raste, gratë – të cilët bashkëshortja i kishte lënë për t’u konvertuar në Islam, të lejoheshin të martoheshin përsëri në vend që të shpresonin për kthimin e mundshëm të bashkëshortes së tyre ose më keq akoma, të shkonin të kërkonin për gruan e tyre në territorin osman, ku potencialisht mund të konvertoheshin dhe vetë në Islam.
Në Indinë e sunduar nga Britania, disa gra dalite (d.m.th., ato nga kasta e shtypur hindu e “të paprekshmeve”) u konvertuan në Islam si pjesë e martesës me muslimanët. Janë të paktën nëntë raste të raportuara midis 1924 dhe 1946, megjithëse katër prej tyre ndodhën vetëm midis marsit dhe majit 1926. Duke marrë parasysh se këto ishin vetëm rastet që u regjistruan nga forcat policore koloniale në provincën e Uttar Pradesh-it (UP), sepse ishin pikërisht ato që shkaktuan trazira të konsiderueshme, shkalla aktuale e konvertimit mund të ketë qenë shumë më e lartë. Është vënë në dukje se edhe pse ka pasur përpjekje aktive për davet në mesin e dalitëve të UP-së, “në shumë raste të konvertimit individual, veçanërisht nga kasta më të ulëta, arsyeja [për martesën e përzier] nuk ishte as prozelitizmi, as bindjet doktrinore, por romanca”, megjithëse motivet romantike u “ndihmuan ndoshta nga lëvizshmëria më e gjerë”.
Martesat e përziera kanë vazhduar të luajnë një rol të rëndësishëm në konvertimin në Islam në kohët e fundit. Një rast tjetër është martesa e emigrantëve muslimanë me gra latine në Shtetet e Bashkuara në mesin e shekullit të 20-të. Një studim i vitit 1947 mbi emigrantët palestinezë në Çikago zbuloi se një burrë ishte martuar me një grua meksikano-amerikane dhe kishte patur fëmijë me të. Në mënyrë të ngjashme dhe nga afërsisht e njëjta kohë, ka të dhëna të burrave muslimanë jemenas në Kaliforninë jugore që martoheshin me meksikano-amerikane dhe muslimanë aziatikë jugorë në Harlem që martoheshin me portorikano-amerikane. Nga fillimi i viteve 1990, llogaritet se vetëm në Kaliforninë jugore kishte rreth 100 konvertime latine në Islam, kryesisht gra që ishin martuar me muslimanë që nga mesi i viteve 1970. Një prirje e dukshme në konvertimet e tyre ishte se “konvertimi i një gruaje do të çonte në një varg konvertimesh brenda familjes së saj”. Pasi u konvertuan, këta muslimanë latinë udhëhoqën përpjekjet për të kryer davet në komunitetet latine në SHBA.
Një tjetër shembull i kohëve të fundit është ai i grave kineze dhe filipinase në Hong Kong që u konvertuan në Islam nëpërmjet martesave të tyre me muslimanët e Azisë Jugore. Shumë muslimanë nga India e uzurpuar nga Britania mbërritën për herë të parë në Hong Kong në fillim të shekullit të 20-të si punonjës të administratës britanike. Gjatë pushtimit japonez të Hong Kongut gjatë Luftës së Dytë Botërore, shumë gra kineze të disavantazhuara nga një arsye apo një tjetër, u martuan me këta muslimanë. Duke filluar nga fillimi i viteve 1990, punonjëse shtëpiake filipinase në Hong Kong, kryesisht katolike të devotshme të moshës 21-35 vjeç, filluan gjithnjë e më shumë të konvertoheshin në Islam dhe të martoheshin me meshkuj muslimanë pakistanezë. Vetëm në rrethin Wan Chai, kishte 100 të konvertuar filipinas midis vitit 1993 dhe vitit 1996, duke përbërë rreth 70% të të gjithë të konvertuarve në Islam dhe kjo prirje vazhdoi fuqishëm në vitet e para të shekullit të 21-të.
Njerëzit me ndikim
Konvertimi i njerëzve me ndikim shoqëror, politik dhe/ose personal në Islam ka luajtur historikisht një rol të rëndësishëm në tërheqjen e ndjekësve, admiruesve, subjekteve dhe/ose të njohurve të tyre më afër mesazhit të Islamit.
Gjatë jetës së Pejgamberit, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, një ndikim të shquar pati edhe Sa’d ibn Muʿādh. Sa’di ishte prijës i një prej klaneve të fisit Benu Eus të Jethribit. Profeti e kishte dërguar Mus’ab ibn Umejrin për të mësuar të konvertuarit në qytet dhe për të ftuar të tjerët në Islam, por Sa’di e kundërshtoi fuqishëm këtë dhe u përball me Mus’abin. Pas një bisede, Sa’di përqafoi Islamin dhe më pas mblodhi fisin e tij dhe i pyeti se ç’mendim kishin për të. Ata u përgjigjën se ai ishte prijësi i tyre, i cili kishte treguar aftësi gjykuese të shkëlqyera dhe përkushtim ndaj interesave të tyre më të mira. Më pas ai i njoftoi se kishte pranuar Islamin, të cilin, deri në mbrëmje, e pranoi edhe gjithë fisi i tij.
Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, gjithashtu u dërgoi letra sundimtarëve në afërsi të Arabisë, duke pranuar në mënyrë të nënkuptuar rolin e tyre si njerëz me ndikim në shoqëri dhe duke i ftuar ata – dhe, nëpërmjet tyre, pasuesit e tyre – në Islam. Këtu përfshiheshin sundimtarët e Abisinisë, Bizantit dhe Persisë, dhe guvernatorët e Ghasanit (një shtet arab i krishterë i varur nga Bizanti), Jamamas (një mbretëri arabe në pjesën qendrore të Arabisë Saudite të sotme) dhe Aleksandrisë.
Një pjesë e urtësisë pas vendimit të Profetit për të dërguar këto letra zbulohet në faktin se në shumë pjesë të botës, konvertimi në Islam i një udhëheqësi politik me ndikim ishte një moment historik i rëndësishëm në përhapjen e Islamit në atë rajon. Rasti i udhëheqësit umejad Abd al-Malik ibn Meruan (r. 685-705) është ilustrues, veçanërisht për faktin sepse tregon në mënyrë nënkuptuar se ky proces (d.m.th., konvertimi si rezultat i ndikimit) luajti një rol të rëndësishëm edhe në islamizimin e rajoneve që ishin pushtuar nga forcat muslimane. (Shami ishte rajoni i parë jashtë Arabisë që ra plotësisht nën sundimin musliman). Megjithatë, siç ka argumentuar Thomas Carlson, islamizimi i Sirisë ishte “një proces social dhe kulturor i shumanshëm” që nuk mund të konsiderohej i plotë as në vitin 1516, kur osmanët pushtuan rajonin – gati një mijë vjet pasi ai ra nën sundimin e muslimanëve.
Shumë faktorë luajtën rol në islamizimin e Shamit. Një prej tyre ishte rëndësia që iu dha Shamit gjatë perandorisë së hershme muslimane, kur dinastia Umejade (r. 661-750) përzgjodhi Damaskun si kryeqytetin e saj. Umejadët kërkonin të justifikonin sundimin e tyre përmes legjitimitetit fetar dhe Siria ishte rajoni i parë në të cilin morën formë përpjekjet drejt këtij qëllimi. Abd al-Malik e prezantoi Islamin në Sham si një çështje politike: ai e bëri arabishten gjuhë zyrtare të administratës së perandorisë, preu, për herë të parë, monedha tipike islame, vendosi gurë kilometrazhi, – në të cilat paraqitej Bismilahu – të cilat ndihmonin udhëtarët për të gjetur drejtimin e duhur dhe urdhëroi ndërtimin e Kubesë e famshme të Gurit në Jeruzalem.
Duke institucionalizuar Islamin në Sham, Abd al-Malik dhe njerëz të tjerë me ndikim në rajon pas tij – duke përfshirë udhëheqësit të famshëm si Salah ed-Dīn (Saladini, v. 1193) dhe dijetarë të shquar islamë si Ibn ʿAsākir, al-Nauauī, Ibn Tejmija, Ibn al-Kajimi, Ibn Kethiri dhe el-Dhahabi (të cilët i përkisnin të gjithë shekullit të 13-të) – u mundësonin jomuslimanëve një qasje të pashmangshme ndaj besimeve, praktikave dhe botëkuptimit islame. Për këtë arsye, shumë jomuslimanë zgjodhën të përqafojnë besimin, disa e refuzuan atë dhe të tjerë mund të kenë huazuar diçka prej tij.
Një tjetër personalitet me ndikim shoqëror që u përfshi në përhapjen e Islamit në pjesë të Azisë Juglindore ishte admirali i famshëm musliman kinez Cheng Ho (v. 1433). Midis vitit 1405 dhe vitit 1433, Ho drejtoi shtatë ekspedita detare për dinastinë Ming, të cilat e çuan atë në portet kryesore të Oqeanit Indian dhe deri në Mombasa (Kenia). Shumë pjestarë të ekuipazhit të Ho-së ishin muslimanë Hui si ai dhe disa kryenin haxhin gjatë udhëtimeve. Ho, shokët e tij myslimanë dhe lajmëtarët muslimanë kinezë që i ndoqën në Java dhe pjesë të tjera të Azisë Juglindore, ndihmuan në përhapjen e Islamit në këtë rajon, kryesisht duke ndërtuar xhami. Përpjekjet e tyre fillestare mund të vlerësohen nëpërmjet faktit që, sot, ka mbi 105 milionë muslimanë javanezë, duke i bërë ata grupin e katërt më të madh etnik të muslimanëve (pas arabëve, bengalëve dhe punxhabëve). Shumë xhami në rajon ruajnë ende emrin e marinarit që e ndërtoi, si Xhamia Cheng Ho në Palembang, Indonezi.
Një shembull më i freskët i rolit të një njeriu me ndikim në përhapjen e Islamit në shoqëri është ai i Warith Deen Muhammad, Ministrit Suprem (1975-6) të lëvizjes pseudo-islamike, me bazë në SHBA, të njohur si Kombi i Islamit (NOI). Pasi kishte përqafuar islamin sunit privatisht, ai gradualisht reformoi NOI-në për t’iu përshtatur traditës ortodokse islame dhe u bëri thirrje ndjekësve të tij të bënin të njëjtën gjë. Në atë që mund të konsiderohet konvertimi më i madh masiv në Islam në historinë e SHBA-së, rreth 70,000 anëtarë të NOI-t e ndoqën W. D. Muhamedin në gjirin e Islamit ortodoks.
Është e rëndësishme të theksohet se këta njerëz me ndikim nuk ishin gjithmonë në pozita të privilegjuara brenda shoqërisë; ka ndodhur gjithashtu edhe “islamizimi bazë” i udhëhequr nga influencues personalë. Ky ishte rasti, për shembull, i rajoneve Lindi dhe Mtwara të Tanzanisë juglindore në fillim të shekullit të 20. Në fund të viteve 1800, shumica e njerëzve në rajon nuk ishin muslimanë, por sot ata përbëjnë një shumicë të madhe të popullsisë. Shumë konvertime u bënë midis viteve 1910 dhe 1950 përmes një procesi në të cilin fshatarët e zakonshëm shërbyen si “ndërmjetësues vendimtarë”. Tregtarët muslimanë dhe dijetarët sufi kishin qenë prej kohësh të pranishëm në pjesën Tanzaniane të Bregut Suahili, por ata nuk kishin qenë në gjendje të përhapnin mesazhin e Islamit në zonat rurale që ndodheshin më në brendësi. Në të njëjtën kohë me shpërthimin e një lufte antikoloniale (që kulmoi me luftën Maji Maji të viteve 1905-1907), “fshatarët e zakonshëm që kishin kaluar ca kohë në bregdet filluan të punonin si mësues të Kuranit, ndërsa të moshuarit e urtë të zonës miratuan ndërtimin e xhamive.” Zyrtarët gjermanë i përshkruan këta burra si schamba-waalimu (“mësues në terren”). Ata ishin “fshatarë të thjeshtë, të respektuar për mësimin dhe përkushtimin e tyre, por nuk zotëronin as pasuri e as status të lartë ritual apo shoqëror”, megjithatë ata mbahen mend për nismën për të “marrë” Islamin nga bregu dhe për ta përhapur atë në të gjithë rajonin.
Një rast tjetër i konvertimit nëpërmjet njerëzve me ndikim që nuk ishin në pozita të privilegjuara në shoqëri ndodhi në shekujt e hershëm të historisë islame në formën e sistemit të zotërimit të ashtuquajtur mawali. Fjala arabe mawla mund të përdoret për t’iu referuar një “shërbyesi” në një marrëdhënie pronar-shërbëtor. Gjatë periudhës së hershme të sundimit musliman në atë që sot njihet si Lindja e Mesme, jomuslimanët zakonisht do të bëheshin “shërbyes” ose mawali të elitës myslimane arabe në zhvillim si një mënyrë për të mbrojtur dhe ndjekur interesat e tyre. Siç ka vënë në dukje Patricia Crone, kjo nuk kërkonte domosdoshmërisht konvertimin e shërbëtorit në Islam. Megjithatë, kontakti i vazhdueshëm me pronarët e tyre muslimanë ka të ngjarë të ketë ndikuar në konvertimin e shumë e shërbyesve. Së shpejti, shumë prej maualive patën maualitë e tyre, duke krijuar kështu një “efekt domino” të konvertimeve në Islam nëpërmjet rrjeteve personale të ndikimit, veçanërisht në katër shekujt e parë të historisë islame.
Së fundi, për temën e përhapjes së Islamit nëpërmjet njerëzve me ndikim, është e rëndësishme të rishikohet shkurtimisht teza pioniere e Richard Bulliet në këtë fushë kërkimi. Nëpërmjet një analize sasiore të emrave të renditur në fjalorët biografikë nga shekujt e hershëm të historisë islame, Bulliet tregoi se Islami u përhap shumë ngadalë siç dëshmohet nga shkalla e ngadaltë e ndryshimit, për shembull, nga emrat që ishin të krishterë në ata që ishin qartësisht muslimanë. Duke parë kryesisht Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dhe Spanjën, Bulliet tregoi gjithashtu se “lakoret e konvertimit” rajonal të kësaj periudhe janë në formë ‘S’-je, duke u përshpejtuar teksa gjithnjë e më shumë njerëz konvertoheshin e më pas duke u rrafshuar, duke nënkuptuar kështu se njerëzit zgjodhën të konvertoheshin kryesisht për shkak të ndërveprimeve të tyre personale me muslimanët.
Bulliet e krahasoi përhapjen e Islamit me modelin e përhapjes së një teknologjie ose teknike të re, një proces i cili në përgjithësi ndjek gjithashtu një kurbë ‘S’: “fillimisht disa novatorë përqafojnë teknikën e re, më pas do të vijojë përmes një efekti që është pasojë e një fryme dominuese që shkakton një rritje të pjerrët në mes të kurbës, dhe më në fund do të ketë një numër në rënie të vazhdueshme të adaptuesve të rinj pasi tregu potencial për teknikën e re është ngopur.” Kështu, Bulliet parashtroi se me sa më shumë muslimanë të rrethohej dhe të bashkëvepronte një jomusliman, aq më shumë gjasa do të kishte që ata të konvertoheshin në Islam, deri në pikën që shumica e jomuslimanëve në rajon të ishin konvertuar.
II: Pranimi i Mesazhit
Diskutimi i mëparshëm u fokusua në mënyrën se si u përhap mesazhi i Islamit. Pyetja se pse u pranua nga individët është më e vështirë për t’u shqyrtuar, për arsyen sepse nuk jemi në gjendje të përcaktojmë motivet e tyre të sakta. Disa të konvertuar, ndër të cilët Malcolm X, shkruajtën për udhëtimin e tyre drejt pranimit të Islamit, duke na parashtruar shkurtimisht arsyet e vendimit të tyre. Megjithatë, për shumicën dërrmuese të rasteve në historinë islame, ne mund të spekulojmë gjerësisht vetëm mbi tre nga arsyet që ishin ndoshta më të spikaturat. Këto arsye tashmë janë diskutuar në lidhje me shembujt e ofruar më sipër, por janë shtjelluar më detajisht në këtë pjesë.
Theksi i Islamit mbi Drejtësinë
Historiani Bahjat Abd al-Latif ka theksuar se, “që në fillimet e tij, mesazhi i Islamit tregoi shqetësim të madh për të varfrit dhe të shtypurit, të cilët shpesh përbëjnë shumicën e popullsisë, dhe synonte t’i çlironte dhe t’i ngrinte ata në pozitë. Ky ishte ndoshta një nga stimujt më të fortë për pranimin e thirrjes në Islam…” Richard Eaton e ka përshkruar këtë si tezën e “fesë së çlirimit të shoqërisë”.
Kjo tezë është e rrënjosur në theksin e Islamit mbi zbatimin e drejtësisë, në kontrast me traditat e tjera të besimit që lejuan (për të mos thënë që inkurajuan) pasivitetin dhe premtonin vetëm shpëtimin e botës tjetër. Duke diskutuar origjinën e Islamit dhe vetë arsyen e tërheqjeve të Profetit Muhamed në shpellën Hira që rezultoi në shpalljen e parë, Ahmed Afzaal ka argumentuar se “herët a vonë, kriza kuptimore e shkaktuar nga ballafaqimi i një personi të ndjeshëm me faktin brutal të padrejtësisë duhet të trajtohet në sferën e realitetit shoqëror dhe material. Ndërsa interesi ideal i dikujt qëndron në zhvillimin e një teodiseje të përshtatshme dhe një shprese për shpëtim në botën tjetër, problemi i padrejtësisë mund të trajtohet në mënyrë adekuate vetëm duke kërkuar përmbushjen e interesave materiale të të dobtëve, të varfërve dhe të diskriminuarve. Sakaq, është vërejtur gjerësisht se shumë prej sahabëve (shokëve) më të hershëm të Profetit, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, ishin në pozita të pafavorshme në shoqërinë mekase.
Duhet të theksohet se rastet e kësaj kategorie, të cilat mund të duken lehtësisht thjesht si “konvertime për leverdi”, jo domosdoshmërisht nënkuptonin që të konvertuarit nuk besonin në fenë islame. Shumë prej të varfërve që u konvertuan , si sahabët Jasir al Ansi dhe Sumeje bint Khajat, nuk u konvertuan në Islam thjesht sepse ai premtoi të ndryshonte gjendjen e tyre materiale dhe ekonomike; nëse do të kishte qenë kështu, ata me siguri do të kishin pranuar të hiqnin dorë prej Islamit gjatë torturave të rënda që çuan në martirizimin e tyre. Përkundrazi, është e saktë të supozohet se ata kishin bindje në të vërtetën e botëkuptimit islam, thirrja e të cilit përfshinte – por nuk kufizohej vetëm në – theksin e tij mbi drejtësinë shoqërore dhe ekonomike. Sigurisht, ne nuk e mohojmë se disa konvertime mund të kenë qenë formale, por duhet të qartësojmë se leverdia nuk duhet të supozohet si arsyeja kryesore për pranimin e Islamit. Një shembull i zakonshëm i thirrjes islame për “çlirimin e shoqërisë” është përhapja e Islamit në Azinë Jugore. Sistemi i kastës së hinduizmit, një nga format më të qëndrueshme të shtresëzimit shoqëror në histori, i zbret kastat më të ulëta si shudrat (punëtorët) ose dalitët (“të paprekshmit”) në një pozicion shumë të pafavorshëm, me pak ose aspak shpresë për ngritje të nivelit shoqëror. Kështu, muslimanët e hershëm në Azinë Jugore “u përpoqën ta përcillnin Islamin në kasta të shumta indiane që përçmoheshin, refuzoheshin dhe diskriminoheshin. Këto kasta e pranuan Islamin sapo u ndërgjegjësuan se ai bazohej në drejtësi, barazi dhe solidaritet mes qenieve njerëzore.” Zyrtarët britanikë e vëzhguan këtë proces në zhvillim deri në fillim të viteve 1900 dhe historianët indianë si Niharranjan Ray gjithashtu e kanë dëshmuar këtë.
Në kontekstin e Perandorisë së hershme moderne Osmane, shumë gra të krishtera zgjodhën të konvertoheshin në Islam, sepse kjo u ofronte atyre një situatë më të favorshme. Zonja Elizabeth Craven (vd. 1828) e Anglisë vuri në dukje se “sjellja e turqve ndaj seksit tonë është një shembull për të gjitha kombet e tjera”. Gratë muslimane në Perandorinë Osmane– të cilat, me të arritur pubertetin, konsideroheshin subjekte ligjore – gëzonin shumë privilegje ligjore, duke përfshirë të drejtën për të zotëruar dhe kontrolluar pronën pa ndërhyrjen e mashkullit dhe të drejtën për të regjistruar ankesat e tyre në gjykatë. Gratë osmane jomuslimane gjithashtu mund të drejtoheshin te këto gjykata islame për gjykim dhe shpesh i preferonin ato më shumë se gjykatat e komunitetit të tyre të krishterë ose hebre. Ato ishin veçanërisht të interesuara për lirinë që gëzonin gratë muslimane për t’u divorcuar në mënyrë që të shpëtonin nga një martesë jopërmbushëse. Shumë prej tyre bënë një hap më tej dhe u konvertuan në Islam.
Një shembull tjetër gjendet në kontekstin e Luftës së Dytë Botërore. Në muajt pas pushtimit nazist të Jugosllavisë në vitin 1941, shumë hebrenj u përpoqën t’i shpëtonin persekutimit duke u konvertuar në Islam. Midis prillit dhe tetorit, të paktën 20% e hebrenjve të Sarajevës përqafuan ose Islamin ose Katolicizmin. Regjimi i ustashëve (aleati fashist kroat i nazistëve) u alarmua aq shumë nga kjo, saqë i ndaloi konvertimet në mënyrë të menjëhershme. Megjithatë, Fehim Spaho, Myftiu i Madh i Jugosllavisë, i nxiti zyrtarët ustashë që të mbronin hebrenjtë e konvertuar në Islam, i udhëzoi ulama-të (dijetarët) që t’u ofronin strehim dhe, në këtë mënyrë, shumë prej tyre arritën t’i shpëtonin Holokaustit.
Kjo prirje mund të shihet edhe në ditët e sotme, në shkallën e konvertimit në Islam në burgje, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, të cilat kanë shkallën më të lartë të burgosjeve në botë. Çdo vit, deri në 40,000 të burgosur konvertohen në Islam në SHBA, duke përbërë rreth 80% të të gjithë konvertimeve fetare në sistemin e burgjeve. Të burgosurit konvertohen për një sërë arsyesh, duke përfshirë mbrojtjen (veçanërisht nga bandat e burgjeve dhe/ose të drogës), si një formë pendimi dhe ripërtëritjeje shpirtërore, ose për shkak të theksit islam mbi drejtësinë shoqërore, që ata e shohin si themelin e traditës islame. Pohimi i fundit nuk është një mbivlerësim; muslimanët kanë qenë në ballë të lëvizjes për të gjitha të drejtat e të burgosurve në SHBA që nga vitet 1960 dhe edhe sot ata vazhdojnë të jenë “ndoshta aktivistet më proaktivë” në sistemin e burgjeve.
Theksi islam mbi Unitetin
Theksi islam mbi unitetin i ka mbajtur muslimanët të lidhur me “zemrën” fetare, demografike dhe sociokulturore të umetit, pavarësisht nga “distanca”- fizike dhe metaforike – prej saj. Praktimi i shtyllave të detyrueshme të Islamit ndihmoi në mbajtjen e bashkuar të muslimanëve individualë dhe komuniteteve të vogla muslimane në rajonet e largëta: namazi (namazi i përditshëm, mundësisht me xhemat) i ndihmoi muslimanët të bashkoheshin në nivel lokal, ndërsa haxhi (pelegrinazhi në Mekë të paktën një herë në jetë, nëse muslimani është i aftë fizikisht dhe financiarisht) i ndihmoi ata të identifikoheshin si pjesëtarë të një umeti global.
Për shembull, nuk është për t’u habitur që pasi u bë i pari japonez i njohur që u konvertua në Islam më 1 nëntor 1909, Omar Yamaoka zbarkoi në Xhide më 10 dhjetor, gjatë rrugës për të kryer haxhin. Menjëherë pas kësaj, nisma tjetër e Yamaoka-s ishte ndërtimi i një xhamie në Japoni, një hapësirë fizike unifikuese për muslimanët japonezë; Xhamia e Tokios u hap në vitin 1938. Deri më atëherë, shumë japonezë të tjerë kishin përqafuar Islamin dhe ekzistonte një tendencë për të kryer haxhin menjëherë pas konvertimit; tetë muslimanë japonezë u përpoqën të kryenin haxhin ndërmjet viteve 1934 dhe 1938, pesë prej të cilëve lundruan për në Mekë të paktën dy herë.
Dy përshkrime të ndjesisë së unitetit që të konvertuarit ndjejnë teksa kryejnë haxhin janë përshkruar në shekullin e kaluar nga Muhamed Asad dhe Malcolm X.
Asadi, i njohur për përkthimin dhe komentimin në anglisht të Kur’anit, përqafoi Islamin në vitin 1926, dhe e kreu haxhin menjëherë pas kësaj. Duke përshkruar Gurin e Zi në Qabe, ai tha: “Profeti e dinte mirë se të gjitha gjeneratat e mëvonshme të besimtarëve do të ndiqnin gjithmonë shembullin e tij: dhe kur e puthte gurin, ai e dinte se buzët e pelegrinëve të ardhshëm do të takonin përgjithmonë kujtimin e buzëve të tij në përqafimin simbolik që ai i ofroi kështu, përtej kohës dhe përtej vdekjes, gjithë umetit të tij.” Dhe duke u nisur për në malin Arafat, ai ndjeu sikur “era thërret një himn të papërmbajtur e të gëzueshëm në veshët e mi: “Kurrë më, kurrë më, kurrë më nuk do të jesh i huaj!”
Malcolm X u konvertua në Islamin ortodoks për shkak të përvojës së tij të haxhit në vitin 1964. Ai vetë komentoi për mbresat që i pat lënë: “Konvertimet në Islam në mbarë botën do të dyfishoheshin dhe trefishoheshin nëse gjallëria dhe pikëpamja shpirtërore e vërtetë e pelegrinazhit të Haxhit do t’i komunikoheshin dhe reklamoheshin siç duhet botës së jashtme”. Kështu, haxhi mund të thuhet se ka vulosur konvertimet e Yamaokas, Asadid, Malcolm X-it dhe të tjerë njerëzve të panumërt.
Haxhi shërbeu gjithashtu si një lloj forumi dhe tregu ndërkombëtar. Në kohët paramoderne, udhëtimi për haxh shpesh zgjaste muaj, për të mos thënë vite, dhe shumë muslimanë qëllimisht e zgjasnin udhëtimin duke u ndalur nëpër qytetet dhe qendrat tregtare kryesore, duke studiuar me dijetarë përgjatë rrugës dhe duke qëndruar për periudha të gjata kohore në Mekë dhe Medine për të shkëmbyer lajme, njohuri, ide dhe për të tregtuar mallra dhe shërbime. Ky shkëmbim jo vetëm që siguroi një integrim të qëndrueshëm në umet për të konvertuarit e rinj, por gjithashtu hapi dritare mundësish që mund të çonin edhe në më shumë konvertime.
Një shembull i tillë është pelegrinazhi i famshëm i Mansa Musait nga Mali në vitet 1324-1325. Thuhet se ai udhëhoqi një karvan të madh dhe mbarti me vete aq shumë ar, të cilin e shpërndau për bamirësi dhe dhurata gjatë rrugës, saqë shkaktoi hiperinflacion dhe prishi ekuilibrat ekonomikë të Kajros, Medinës dhe Mekës për vite me radhë. Ai u bë aq i famshëm për shpërndarjen e lirë të pasurisë së tij, saqë zgjoi kuriozitet për mbretërinë e tij të largët dhe kështu nisi një lëvizje e qëndrueshme tregtarësh, udhëtarësh dhe dijetarësh muslimanë në drejtim të Malit. Kur u kthye për në vendlindje, ai mori me vete shumë tekste islame si dhe disa dijetarë, duke përfshirë poetin dhe shkrimtarin andaluzian Abu Ishaq Ibrahim el-Sahili, i cili u vendos në Timbuktu dhe u ngarkua me detyrën e udhëheqjes së ndërtimit të Xhamisë së famshme Djinguereber të qytetit. Kësisoj, ai pati një ndikim të madh në shfaqjen e Timbuktusë si një qytet të shquar islam në Afrikën Perëndimore, nga ku Islami nisi të përhapej gradualisht drejt pjesës tjetër të rajonit.
Sigurisht, kjo ndjenjë uniteti shtrihej edhe përtej përvojës së Haxhit. Për shembull, në vitin 1894 sulltani osman zgjodhi të dërgonte një britanik të konvertuar në Islam, Abdullah Quilliam, nga Liverpuli (i njohur gjithashtu për themelimin e xhamisë së parë në Britani), si përfaqësuesin e tij në ceremoninë e hapjes së Xhamisë Shitta-Beu, xhamia e parë e madhe në Lagos, në Nigerinë e sotme. Ai u prit ngrohtësisht nga muslimanët në të gjithë Afrikën Perëndimore dhe mendohet se të paktën një person nga rajoni, John Thomas Brimah, përqafoi Islamin pasi lexoi “The Faith of Islam” nga Quilliam. Në fjalët e Sierra Leone Weekly News, “Prania e Islamit në Liverpul […] duket se i ka frymëzuar muhamedanët e Afrikës Perëndimore të nisin një jetë të re.”
Universaliteti i Islamit
Dr. Umar Abd-Allah shprehu të njëjtin mendim, në mënyrë më elokuente: “Përgjatë historisë, Islami u tregua miqësor ndaj kulturës dhe, në këtë drejtim, është krahasuar me një lumë të pastër kristal. Ujërat e tij janë të pastër, të ëmbël dhe jetëdhënës, por – duke mos pasur ngjyrë të tyren – pasqyrojnë themelin (kulturën indigjene) mbi të cilin rrjedhin. Në Kinë, Islami ishte kinez; në Mali, ishte afrikan. Rëndësia e kulturës së qëndrueshme për popuj të ndryshëm, vende të ndryshme, dhe kohë të ndryshme nënvizon suksesin afatgjatë të Islamit si qytetërim global”. Kjo pasqyron një parim themelor të fikhut (jurisprudenca islame), të artikuluar nga Ahmed ibn Hanbeli, Ibn Tejmije dhe të tjerë, që thotë se të gjitha zakonet (ʿurf) janë të lejueshme, përveç asaj që vërtetohet se është e ndaluar.
Në lidhje me islamizimin e Bengalit, Richard Eaton ka vënë re se “ajo që e bëri Islamin në Bengali jo vetëm të suksesshëm historikisht, por një realitet shoqëror të vazhdueshëm jetik, ka qenë aftësia e tij për t’iu përshtatur vendit dhe kulturës së popullit, qoftë edhe duke i transformuar këto të dyja.” E njëjta gjë mund të thuhet për shumë nga rajonet në të cilat Islami u përhap.
Përhapja e Islamit ka qenë një sukses historik kryesisht për shkak të faktit se në përgjithësi ndodhi në mënyra që nuk i përçau haptazi kulturat dhe stilet e jetesës lokale. Kjo është një pikë shumë e rëndësishme në klimën e sotme sociopolitike, pasi shumë retorika islamofobike dhe anti-refugjatëve, veçanërisht në Evropë, bazohen në kërcënimin e dukshëm të Islamit ndaj trashëgimisë dhe kulturës judeo-krishtere të Evropës.
Megjithatë, përgjithësisht, komunitetet e hershme myslimane historikisht i janë përmbajtur një nënkulture të veçantë, duke adoptuar gjithçka që ata e konsideronin të pranueshme në kulturën dominuese (ose hegjemonike) dhe duke iu shmangur asaj që ata ndjenin se binte qartësisht ndesh me besimin e tyre. Sigurisht, muslimanët i ekspozuan jomuslimanët përreth tyre ndaj traditave dhe vlerave islame, por nuk ia imponuan ato askujt (edhe pse kishte përjashtime të rralla nga kjo, siç u diskutua më lart). Një shembull i kësaj është roli i letërsisë, një komponent i rëndësishëm i kulturës, në përhapjen e Islamit në Azinë Juglindore – në veçanti, korpusi i Librit të Një Mijë Pyetjeve. Ky supozohet të jetë një koleksion prej 1000 pyetjesh që Abdullah ibn Selam, një rabin çifut në Medine, i kishte bërë Profetit Muhamed, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të, përpara se ai të vendoste të përqafonte Islamin. Fillimisht i përpiluar në arabisht, ai u përkthye në Malajisht dhe Javanisht. Përkthimet javaneze në veçanti u përshtatën për t’u kuptuar nga aziatikët juglindorë, si muslimanë ashtu edhe jomuslimanë, dhe u përdorën për të demonstruar fuqinë diskursive dhe intelektuale të Islamit dhe, nga ana tjetër, për t’u ofruar jomuslimanëve një tekst me baza kulturore, që adresonte pyetjet që ata kishin rreth fesë.
Një rast tjetër ilustrues është ai i “mënyrave të ndryshme të praktikimit” të Islamit që gjenden në ishullin Majot të Oqeanit Indian, i cili ka një popullsi prej rreth 260,000 njerëz, 97% e të cilëve identifikohen si muslimanë. Studiuesit kanë vënë në dukje se njerëzit e Majotit “e kanë konsideruar veten muslimanë prej kohësh dhe besnikëria e tyre ndaj Islamit është e dukshme në rituale dhe kozmologji”. Megjithatë, megjithëse fundit (mësuesit) zakonisht i nënshtrohen autoritetit të Kur’anit dhe Sunetit (shembullit profetik), izolimi relativ i ishullit ka mundësuar zhvillimin e traditave të veçanta lokale, të cilat interpretojnë tekstet e shkrimeve të shenjta në mënyra të ndryshme. Këto tradita variojnë nga një “kërcim fetar” i njohur si daira deri te ndalimi i rreptë i fundive që të përfshihen në politikë.
Ndoshta shembulli më i spikatur i universalitetit të Islamit është aftësia e tij për të ftuar madje edhe mongolët, pasi ata kishin shkaktuar shkatërrim të pashembullt në pjesë të mëdha të territoreve muslimane. Siç ka vënë në dukje Ishajahu Landa, “kjo çështje është e një rëndësie të veçantë, pasi paraqet një rast relativisht të rrallë në historinë islame, në të cilin sundimtarët pranuan fenë e nënshtetasve të tyre dhe jo anasjelltas”. Nga katër shtete që ishin pjesë e perandorisë së madhe të Genghis Khan-it, udhëhesit mongolë të tre prej tyre përqafuan Islamin brenda një shekulli pas vdekjes së tij. Detajet e këtij procesi përbëjnë një diskutim tepër të thellë për t’u trajtuar në këtë ese, por ajo që është e rëndësishme të theksohet është se të konvertuarit mongolë ishin në gjendje të integroheshin plotësisht brenda grupit të komunitetit musliman, duke mbartur njëkohësisht edhe shumë prej besimeve dhe praktikave të tyre kulturore. Një shembull i tillë është El-Qutlugh Khatun, një princeshë mongole që kreu haxhin në vitin 1323, menjëherë pas konvertimit. Ajo u përshkrua nga Ibn Hajar al-Askalānī si “një muslimane e mirë, e cila shpesh u jepte këshilla të vlefshme muslimanëve” dhe thuhet se ajo dha sasi të mëdha sadakaje (bamirësie) gjatë udhëtimit të saj, duke përfshirë 30,000 dinarë vetëm në Mekë dhe Medine. Në të njëjtën kohë, ajo ishte “mendjemprehtë dhe e aftë në kalërim”, ngiste kalë (në vend të devesë, siç ishte norma) dhe drejtonte personalisht gjuetinë tradicionale mongole në shkretëtirën arabe për të ushqyer pelegrinët me të cilët udhëtonte.
Përfundim
Siç u përmend në hyrje të këtij artikulli, shembujt e paraqitur më sipër nuk janë gjithëpërfshirës dhe lidhja që ata kanë me përhapjen e islamit nuk është diskutuar në mënyrën më të hollësishme të mundshme. Megjithatë, ato i shërbejnë qëllimit të këtij artikulli: për të ilustruar se Islami mundi – dhe historikisht rezulton se ia doli– të përhapej përmes mënyrave të tjera përveç “shpatës” (d.m.th., konvertimit të detyruar).
Shembujt demonstrojnë rolin e davetit, tregtisë, martesave të përziera, migrimit, njerëzve me ndikim në komunikimin e mesazhit të Islamit, rolin e theksit karakteristik të Islamit mbi drejtësinë dhe unitetin dhe universalitetin e Islamit në pranimin e gjerë të këtij mesazhi. Shpresohet se disa prej “momenteve” historike që përbëjnë “historinë” e përhapjes së Islamit, do t’i frymëzojnë lexuesit të eksplorojnë në mënyrë më të detajuar momentet e veçanta përmes hulumtimit të tyre individual. Kjo është diçka thelbësore që na ndihmon në zhvillimin e vlerësimit tonë për kompleksitetin e përhapjes së Islamit, i cili është një nga proceset më transformuese në historinë njerëzore – i krahasueshëm në shkallë dhe ndërlikim me krishterizimin ose laicizimin – dhe që sigurisht nuk mund të mbithjeshtohet në një slogan të tillë si “Islami u përhap me shpatë.” Shpresohet gjithashtu që diskutimi në këtë artikull të mund të frymëzojë dhe të ndihmojë përpjekjet e davetit në të tashmen.
Lady Evelyn Cobbold (vd. 1963), një fisnike skoceze e cila deklaroi “Unë jam muslimane” gjatë një bashkëbisedimi privat me Papën, shkroi sa më poshtë në ditarin e saj: “Sa më shumë lexoja dhe sa më shumë studioja, aq më shumë bindesha se Islami ishte feja më praktike dhe më e përshtatshme për të zgjidhur problemet e shumta të ndërlikuara të botës dhe për t’i sjellë njerëzimit paqe dhe lumturi.” Diskutimi në këtë artikull është fokusuar kryesisht në disa nga faktorët strukturorë më të spikatur që kanë kontribuar në përhapjen e Islamit, si tregtia dhe migrimi. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se vitet e fundit ka pasur një “kthesë kulturore” në historiografinë e konvertimit në Islam.Kujtimet, ditarët dhe rrëfime të tjera të dorës së parë të të konvertuarve, në të cilat ata përshkruajnë rrugëtimin e tyre drejt Islamit, po bëhen gjithnjë e më të disponueshme. Këto, së bashku me një grup në rritje të kërkimeve psikologjike se pse shumë njerëz konvertohen në Islam sot, ofrojnë dy fusha të rëndësishme të kërkimit të mëtejshëm mbi temën e konvertimit në Islam në histori.
I jam mirënjohës Justin Parrott, Dr. Samuel Ross dhe Dr. Nameera Akhtar për komentet dhe sugjerimet e tyre të vlefshme.
Autor: Hassam Munir
