Biografia e autorit
Dr. Ovamir Anjum është Imam-Hatibi i Studimeve Islame në Departamentin e Filozofisë dhe Studimeve Fetare në Universitetin e Toledos. Punimet e tij përqëndrohen në tematikat e teologjisë, etikës, politikës dhe ligjit në Islam, që paraqesin rëndësi në mendimin perëndimor. I trajnuar si historian, puna e tij është thelbësisht ndërdisiplinore, duke u mbështetur në fushat e studimeve klasike islame, filozofisë politike dhe antropologjisë kulturore. Ai kreu doktoraturën për Histori Intelektuale Islame në Departamentin e Historisë, Universiteti i Wisconsin-Madison, Master në Shkenca Sociale në Universitetin e Çikagos dhe Master në Shkenca Kompjuterike dhe Baçelor në Fizikë dhe Inxhinieri Bërthamore në Universitetin e Wisconsin-Madison. Përpara arsimit të lartë, trajnimi i tij islam filloi në shtëpi, teksa rritej në Pakistan, Arabi Saudite dhe Shtetet e Bashkuara me ndihmën e një game të tërë dijetarësh, përfshirë këtu dhe gjyshen e tij të shquar, dhe vazhdoi ndërsa studionte fikh me dijetarë Hanefi dhe Ehl-e-Hadith të Azisë Jugore dhe usūl al-fiqh and qirā’āt e Kur’anit me dijetarë nga Siria dhe El-Azhari i Egjiptit. Ai është autor i librit Politics, Law, and Community in Islamic Thought: The Taymiyyan Moment (Cambridge University Press, 2012). Ka përkthyer Madarij al-Salikin (Ranks of Divine Seekers, Brill 2020), nga Ibn-Kajimi (v. 1351), një nga klasikët më të mëdhenj shpirtërorë islamë, që është edhe përkthimi më i madh i një teksti arab në anglisht, nga një autor i vetëm. Projektet e tij aktuale përfshijnë një studim të historisë islame dhe një monografi në mendimin politik islam.
Në këtë ese, ne paraqesim se si:
- Deklarata e Profetit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, që ishte dërguar “vetëm për të përsosur tiparet fisnike të karakterit”, konfirmon përvojën tonë emipirike që megjithëse shtysa etike – dashuria për atë çka është e mirë – është e natyrshme për të gjitha qeniet njerëzore, ne kemi nevojë për shpalljen që ta përvetësojmë dhe perfeksionojmë atë.
- Ekzistojnë paqartësi dhe mosmarrëveshje intensive rreth qëllimit dhe natyrës së karakterit të mirë dhe besimet e gabuara etike kanë frymëzuar ngjarjet më të tmerrshme në historinë njerëzore.
- Moderniteti sekular, i cili pretendon se garanton etikë pa pasur nevojë për shpallje, është përpjekur të “kontrabandojë” vlerat fetare, por nuk ia ka dalë t’i japë kuptim jetës së njeriut dhe të kufizojë shfrytëzimin e tij. Kriza e sotme ekologjike është një argument i pakundërshtueshëm kundër etikës moderne hegjemoniste të kapitalizmit, laicizmit dhe liberalizmit, dhe alternativa islame nevojitet një orë e me parë.
- Normat e shpallura në mënyrë hyjnore konfirmohen dhe përmirësohen nga reflektimi racional etik.
- Të mos pranosh dhe të mos falenderosh Krijuesin është një dështim i madh etik.
Është gabim të thuash gënjeshtra, të torturosh kafshët dhe të lëndosh ose vrasësh njerëz të pafajshëm. Është mirë të jesh i sjellshëm, bamirës, mirënjohës, guximtar, i durueshëm, i drejtë dhe i mençur. Këto quhen parime etike ose morale, që në Kur’an dhe në mësimet profetike quhen khuluk dhe akhlak. Të gjitha kulturat njerëzore pranojnë disa tipare dhe virtyte të mira në formë elementare. Megjithatë, si gjatë situatave të jetës reale ashtu edhe pas reflektimit të mëtejshëm, njerëzit fillojnë të mos pajtohen për atë që është e mirë. Disa i japin përparësi mëshirës mbi drejtësinë ose anasjelltas. Disa predikojnë falje dhe mirësjellje ndaj të gjithëve, madje edhe (ose veçanërisht) ndaj të fuqishmëve. Të tjerë luftojnë për barazi, edhe nëse kjo kompromenton lirinë, ose anasjelltas. Disa preferojnë zgjedhjen e lirë mbi jetën. Të tjerë betohen për parimin e maksimizimit të lumturisë së matshme. Megjithatë të tjerë besojnë në kënaqësinë e menjëhershme të kësaj bote të pasigurt. Në vend që të na pajisë më një rrënjë të forta etike, impulsi i përbashkët etik njerëzor shkrihet në nxehtësinë e diversitetit dhe mosmarrëveshjeve njerëzore në dukje të pafundme. Për t’i komplikuar gjërat më tej, bota nuk është një muze apo një dhomë seminari për diskutim, por një fushë beteje midis së mirës dhe së keqes, dhe kampionët e së keqes gjithmonë kërkojnë të konvertojnë, dominojnë dhe mashtrojnë të tjerët, të shtyrë nga lakmia, krenaria dhe vetadhurimi, duke korruptuar kështu dëshirat, perceptimin, madje edhe gjuhën tonë, duke e cilësuar të keqen si të mirë dhe të mirën si të keqe. Pra, për të qenë të mirë, nuk mjafton vetëm që të bëjmë një zgjedhje intelektuale, por të zotohemi dhe luftojmë për atë që është e drejtë dhe e mirë.
Sfidat moderne: Imperializmi epistemik dhe ekonomik dhe ndryshimet klimatike.
Një nga pyetjet që shtrohet vazhdimisht në botën laike është: A mund të jemi të moralshëm pa fe? Sondazhet na tregojnë se përgjigjja për këtë pyetje varet nga kush pyetet: për shumicën dërrmuese të njerëzimit, të cilët janë edhe të varfër edhe besimtarë, përgjigjja është jo; për të pasurit, pakicën sekulare, ose ata me tru të shpëlarë nga regjimet agresive laike, përgjigjja është zakonisht po. Modelet etike të njerëzve gjithashtu variojnë. Njerëzit më të pasur të veriut global anojnë më shumë nga ajo që mund ta quajmë moral i përbashkët: aftësi ndërpersonale të nevojshme për të funksionuar në organizatat e krijuara nga njeriu, të tilla si: të qenit në kohë, tregimi i së vërtetës dhe transparenca (që përputhet me nevojat e një shoqërie menaxheriale), ashtu siç popujt tradicionalë anojnë më shumë nga virtytet familjare dhe shoqërore, të tilla si altruizmi, nderimi i marrëdhënieve prindërore dhe farefisnore dhe bujaria. Për më tepër, njerëzit që banojnë në rajone të shkatërruara nga kolonializmi dhe nga regjimet e dështuara politiko-ekonomike, ka të ngjarë të kenë kompromentuar sjelljen e moralshme për shkak të besimit të pakët, cinizmit dhe nevojës për mbijetesë. Megjithatë, sondazhe të tilla mbi moralin mbartin të vërteta thelbësore strukturore. Së pari, sunduesit sekularë të botës kanë ndryshuar dhe vazhdojnë të ndryshojnë atë që konsiderohet e mirë dhe propaganda e tyre është ajo që formëson më së shumti perceptimet e masave. Për shembull, një shekull më parë, shërbimi ndaj prindërve konsiderohej botërisht si një ndër virtytet morale më të rëndësishme nga Europa dhe bota islame, në Kinë dhe Indi. Në ditët e sotme, shoqëritë laike dhe liberale kanë hequr dorë nga ky virtyt, për të mos thënë që e kanë kthyer në ves. Lakmia, në mënyrë të ngjashme, është gjykuar gjithnjë si e keqja më e madhe dhe forma e saj e veçantë, kamata ose interesi, si krimi më i urryer, në të gjitha kulturat dhe në gjithë historinë, derisa kapitalizmi modern filloi ta cilësonte si diçka të virtytshme dhe të domosdoshme. Kjo tregon për një problem më të thellë sesa shfrytëzimi ekonomik dhe pabarazia në rritje: është pikërisht qëndrimi ynë për të drejtën dhe të gabuarën që manipulohet masivisht nga elita. Këtë unë e quaj imperializëm epistemik – kolonizim i mendimit, kuptimit dhe vlerave nga disa institucione kyçe globale. Që nga lindja e globalizmit në vitet 1980, këto insitucione nuk janë më ekskluzivisht “perëndimore”, por janë zgjeruar duke përfshirë elitën “globale” ultra të pasur të jugut global, duke bashkuar forcat kundër shumicës së popullsisë botërore. Debatet për moralin dhe ideologjitë janë të pafundme. A ka kuptim që të presim për jetën e përtejme – atëherë kur është shumë vonë për të ndryshuar – për të parë se kush kishte të drejtë? Besimi është pjesë e provës, kështu që, në njëfarë mënyre, po, por Zoti me Mëshirën e Tij na dërgon sinjale. Është ironik fakti që shenja më e madhe e falimentimit moral të stilit modern dhe laik të jetesës ofrohet nga vetë shkenca moderne empirike: ndryshimet klimatike. Merrni këtë shembull. Ekzistojnë shumë modele prindërimi: tradicional dhe modern, autoritar, i dobët, i disiplinuar ose i lidhur ngushtësisht me fëmijën. Imagjinoni sikur prindërit të shesin shtëpinë e vetme ku fëmijët jetojnë dhe, qëllimisht dhe të shtyrë nga lakmia e pamatur, të shpenzojnë të gjitha paratë e marra, duke i lënë fëmijët e tyre të vegjël të lypin, të vdesin urie e të ngrijnë së ftohti. Të gjithë bien dakord që ky është një model prindërimi vërtet i urryer. Stili i jetesës moderne, laike, kapitaliste na thotë se shkenca ka qënë pikërisht ai lloj prindi për botën. Një breshëri e pafundme punimesh, librash e dokumentarësh shkencorë dëshmojnë për shkatërrimin e ardhshëm mjedisor. Unë, si një pedagog që herë pas here shpjegon etikën mjedisore, e filloj kursin me tre fakte që na ndihmojnë për të parë të ardhmen në perspektivë:
- Që nga Revolucioni Industrial i shekullit të 19-të, brenda dyqind viteve, njerëzit kanë konsumuar pothuajse të gjitha lëndët djegëse fosile, që proceseve natyrore iu deshën dyqind milionë vjet për t’i depozituar në tokë dhe indekset e karbonit atmosferik, shpyllëzimi dhe numri i specieve në zhdukje janë gjithnjë e më shumë në rritje.
- Sipas një vlerësimi konservator, afërsisht 5% e popullsisë së globit konsumon 35% të burimeve të botës, që do të thotë se nëse të gjithë do të jetonim si perëndimorët modernë, 80% e njerëzve në tokë do të kishin nevojë për një planet tjetër, kështu që moderniteti sekular është rruga drejt shfarosjes masive të popujve, rajoneve dhe kulturave të tëra;
- dhe jo, fajtori kryesor nuk është rritja e popullsisë, por mënyra e jetesës. Për të kuptuar këtë, faktet tregojnë se duke filluar nga viti 1890, popullsia e botës gjatë një shekulli është katërfishuar, por konsumi i ujit është rritur 9 herë, i energjisë 16 dhe ekonomia botërore është zgjeruar me 14 herë.
I gjithë ky diskutim u bë për të thënë se moderniteti skular – kujtojmë se shekulli i 19 është pikërisht koha kur popullatat perëndimore filluan të përqafojnë vlerat moderne – e ka shkatërruar planetin Tokë. Edhe pse popujve të varfër të botës, përfshirë këtu shumicën e muslimanëve, po u ushtrohet presion për t’u modernizuar dhe laicizuar, shkencëtarët dhe studiuesit më në zë po sugjerojnë se vlerat shoqërore, tradicionale dhe altruiste që ata po lënë pas janë në fakt të domosdoshme për mbijetesën e njerëzimit. Kjo është vetëm historia e humbjeve materiale të kësaj toke: ende nuk kemi trajtuar problemet më të thella që janë humbja e besimit në Zot, krizat shpirtërore dhe psikologjike, kuptimi i jetës dhe mirësisë. Siç Allahu i Lartësuar ka premtuar në Kur’an, të dyja këto probleme janë të lidhura me njëra-tjetrën: “Kushdo që i kthen shpinën këshillës Sime, do të ketë jetë të mjeruar dhe Ne, në Ditën e Kiametit, do ta ringjallim të verbër.” [20:124]
Pytje etike
Shqyrtimi i pretendimeve të përparimit modern dhe imperializmit epistemik të botës laike, na lejon të vlerësojmë nevojën urgjente për etikën islame. Nuk është e nevojshme të jesh besimtar musliman për të kuptuar nevojën e një alternative tjetër në vend të errësirës së modeleve të sotme hegjemoniste. Si mund të përcaktojmë ne se çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar? A janë normat morale, të tilla si “vrasja e një personi të pafajshëm është e gabuar” dhe “ndihma ndaj një personi në nevojë është e mirë”, thjesht norma konvencionale që e bëjnë jetën tonë më të lehtë (dhe, për rrjedhojë, nuk kanë bazë objektive) apo ato bazohen në vetë natyrën e gjërave (pra përcaktohen në sajë të arsyetimit që ne kemi) apo ato caktohen dhe diktohen nga Zoti (dhe për rrjedhojë mësohen përmes shpalljes)? Këto quhen pyetje meta-etike. Dijetarët muslimanë, siç do të shohim, i kanë diskutuar gjatë këto pyetje dhe kanë përftuar versione të secilës prej përgjigjeve, por që të gjitha vërtiten rreth shpalljes Hyjnore.
Pastaj ekziston pyetja se si morali është organizuar në një sistem prioritetesh. Cila prej sjelljeve dhe virtyteve të dëshiruara është më e rëndësishme se tjetra dhe ç’duhet të bëjmë kur ato bien ndesh me njëra-tjetrën? Të gjithë muslimanët bien dakord që është e drejta e Zotit që Ai të caktojë ligje, ose Sheriat, për këtë sistem prioritetesh. Përgjigjet e pyetjeve rreth pedagogjisë etike, ose tarbijasë, janë më të larmishme. Cila është mënyra e duhur për të fituar apo shpjeguar virtytet e dëshiruara, përmes dashurisë apo frikës? Përmes edukimit nga prindër që të duan pa kushte apo përmes disiplinimit të rreptë nga kujdestarë diskriminues? Përmes reflektimit filozofik të të urtëve apo përmes këshillimit nga njerëzit më të suksesshëm dhe të fuqishëm? Përmes intensitetit së betejës apo qetësisë së bibliotekës?
Megjithatë, më e rëndësishmja nga të gjitha është çështja e qëllimit apo teleologjisë. Cili është qëllimi përfundimtar i jetës, dhe si rrjedhojë edhe i sjelljes individuale dhe jetës shoqërore? A është qëllimi ynë për të maksimizuar kënaqësinë, lirinë individuale dhe fuqinë e grupit për hir të dominimit, apo për të kënaqur Zotin? Pavarësisht nga përgjigjja e kësaj pyetjeje themelore, ata që reflektojnë mbi natyrën e së mirës dhe e kërkojnë atë, ka të ngjarë të jenë njerëz më të mirë dhe të arrijnë atë që është e drejtë dhe e mirë. Reflektimi moral ka fuqinë për të depërtuar tejpërtej edhe propagandën, laicizmin dhe paragjykimet e prejardhjes sonë kulturore, duke na bërë qenie më të mira dhe më të bukura njerëzore. Ata që iu kushtuan këtij reflektimi të thellë, ishin të parët që iu bashkuan Islamit dhe mbeten më të mirët e muslimanëve.
Kjo ese hyrëse në etikën Islame është një përgjigje ndaj pyetjeve të lartpërmendura në secilën prej tri nënndarjeve. Së pari, unë kam shtjelluar deklaratën kryesore profetike që përbën themelin e qasjes së përdorur në këtë shkrim. Më tej, kam treguar se si reflektimi filozofik mbi etikën të çon shpesh tek burimi i saj, Zoti i Lartësuar, por gjithashtu në kufijtë e racionalitetit dhe nevojës për udhëzim hyjnor. Së fundi, kam demonstruar se si Islami jo vetëm që është në harmoni me arsyen, por gjithashtu kërkon që ne të zhvillojmë të kuptuarit racional të sjelljes së mirë si pjesë e udhëzimit të tij holistik. Kështu e përmblodhi të gjithë misionin e tij i Dërguari i Bekuar i Allahut, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, transmetuar nga Ebu Hurejra:
“Unë jam dërguar vetëm për të përsosur tiparet fisnike të karakterit.
Në këtë deklaratë të mrekullueshme, i Dërguari i Allahut, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të pohoi se njerëzit i njihnin dhe i zotëronin këto tipare fisnike; shpallja ka zbritur vetëm për t’i plotësuar dhe përsosur ato. Pjesëza përjashtuese “innama” mund të interpretohet në dy mënyra, që të dyja të sakta:
- “Unë nuk kam ardhur për të shpikur, por për të përsosur karakterin e mirë”
- “Nuk kam ardhur për asnjë qëllim tjetër, përveçse për të plotësuar tiparet fisnike të karakterit.”
E para nënkupton që qeniet njerëzore, disa më shumë e disa më pak, zotërojnë si njohuri ashtu edhe vlerësim për karakterin e mirë, edhe përpara qasjes së drejtpërdrejtë me shpalljen. Kjo konfirmohet nga shumë tekste të tjera të shpallura, si dhe nga dëshmi racionale dhe vëzhgime empirike. Ky nënkuptim konfirmohet më tej nga një transmetim në të cilën Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, flet për takimin me el-Eshajxhin nga fisi Abd-al-Kajs, i cili kishte ardhur për të pranuar Islamin: “Ti ke dy tipare që Zoti i do, durimin (Hilm) dhe butësinë (anat)” Burri, qartësisht inteligjent, e pyeti: “O i Dërguar i Zotit, a janë këto tipare që unë vetëm sa i praktikoj, apo Zoti i ka rrënjosur ato në natyrën time?” I Dërguari tha: “Përkundrazi, është Zoti ai që ua ka falur njerëzve këto tipare.” El-Eshajxh thirri me mirënjohje: “Falenderimi i takon Zotit që më dhuroi tipare që i duan Allahu dhe i Dërguari i Tij!” Ky hadith shpjegon më tej se disa veçori u jepen natyrshëm nga Zoti disave më shumë se sa të tjerëve, ndërsa veçori të tjera mund të përftohen nga edukimi dhe trajnimi. Një tjetër hadith thotë: “Njerëzit janë si mineralet, më të mirët prej tyre në kohën përpara pranimit të Islamit, janë më të mirët e tyre në Islam, për sa kohë ata arrijnë ta kuptojnë atë.”
Ibn Haxheri, në shpjegimin e tij, nxjerr në pah tre dimensione të këtij hadithi: karakterin fisnik, që është natyra e qëndrueshme që na ka falur Zoti (për të cilën u bë krahasimi me mineralet), pranimi i Islamit, mbi të cilin qëndron suksesi themelor dhe përpjekja për fituar diturinë fetare. Më të mirët e njerëzve janë ata që i kanë të treja, por nëse dikush e refuzon Islamin, të gjitha vetitë e tjera bëhen të pavlefshme. Besimi është ai që i bën të gjitha veçoritë e karakterit të shkëlqejnë edhe më shumë duke e shtyrë njeriun të përpiqet të njohë dhe të kuptojë më mirë shpalljen. Asgjë nuk është e dobishme për ata që refuzojnë besimin, pa marrë parasysh se sa i shquar është karakteri i tyre dhe sa bamirëse janë veprat e tyre: “Vepra e atyre, që nuk besojnë Zotin e tyre, i shëmbëllen hirit, të cilin e shpërndan era në një ditë të stuhishme. Ata nuk do të kenë asnjë dobi nga veprat që kanë punuar. Kjo është humbja e madhe.” [14:18] Kuptimi i dytë është gjithashtu i saktë, pasi qëllimi kryesor i misionit të Profetit – adhurimi i Krijuesit dhe Bamirësit të vërtetë – është virtyti më i madh, duke qenë se është shprehje e mirënjohjes ndaj Krijuesit dhe njohjes së të vërtetës, dhe nuk ka padrejtësi më të madhe sesa refuzimi i shenjave të Zotit (6:21, 32:22). Kështu, pra, misioni i Pejgamberit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, nuk ishte gjë tjetër përveçse përsosja e të gjitha virtyteve. Për ta përmbledhur, Islami i përsos tiparet morale në tre mënyra:
- Duke u mveshur këtyre virtyteve qëllimin ose teleologjinë e duhur: Allahun e Lartësuar
- Duke ofruar një nivel më të lartë dhe të qëndrueshëm motivimi; dhe
- Duke siguruar kuptimin dhe ekuilibrin e duhur midis vlerave të kundërta përmes Ligjit të shpallur, Sheriatit.
Filozofia dhe kufijtë e saj.
Sokrati, i cili besohet të ketë qenë filozofi i parë i etikës, ka thënë: “Jeta e paqëmtuar nuk ia vlen të jetohet”. Një jetë e mirë është ajo që kalohet duke kërkuar, njohur, dhe dashur të mirën morale. Filozofikisht, morali universal (d.m.th, ideja se të gjithë njerëzit gëzojnë disa të drejta) dhe monoteizmi (besimi se ekziston një Zot suprem për të gjithë) përfshijnë fuqimisht njëra-tjetrën. Kini parasysh deklaratën se “një jetë e paqëmtuar nuk ia vlen të jetohet”. Ky është veçse një pretendim: a nuk ka vlerë jeta e fierëve, buburrecave apo fluturave? Ajo që e bën të mundur dhe të nevojshme këtë pyetje rreth natyrës dhe qëllimit të jetës është vetë aftësia jonë për të reflektuar, vlerësuar dhe gjykuar. Por nga vjen kjo aftësi? Nga e ka prejardhjen vetë jeta? Sokrati nuk ishte i vetëm; pjesa më e madhe e filozofisë njerëzore, e shtrirë në kohë dhe hapësira të ndryshme, tregon për përpjekjet njerëzore për të zbuluar përgjigjet e këtyre pyetjeve. Por Sokrati dhe të ngjashmit e tij, pavarësisht shkëlqimit të tyre, nuk ishin të aftë të shkonin përtej besimit të tyre tek një Zot, as drejt ardhurimit të këtij Zoti e as drejt një morali të zbatueshëm e të ekuilibruar. Kujtoni se ishte Sokrati ai që sugjeroi, në Republikën e famshme të Platonit, se të gjithë duhet të qeverisen nga një filozof i urtë dhe se gratë dhe fëmijët duhet të jenë pronë e përbashkët dhe jo individë brenda familjeve të tyre, që foshnjet duhet të ndahen nga prindërit e tyre dhe të ndahen sipas kapaciteteve të tyre natyrore, në mënyrë që të mos marrin dashuri të pameriturar, e kështu me radhë, duke propozuar në mënyrë efektive një plan për shoqërinë më raciste dhe të ligë që mund të imagjinohet. Si mundet njeriu i njohur si filozofi i parë dhe më i madh të arrinte në një përfundim kaq të dëshperuar dhe të pamoralshëm? Sepse mendjes njerëzore, qoftë dhe asaj më të zgjuarës, nuk mund t’i besohet roli i Zotit; vetëm Zoti është i Gjithëditur dhe i Pagabueshëm. Në fakt, njerëzit e kuptojnë instiktivisht papërsosmërinë e tyre dhe janë në kërkim të ethshëm të asaj që është pafundësisht e mirë dhe e përsosur. Ne të gjithë jemi në kërkim të Zotit, edhe kur nuk e kuptojmë këtë.
Një libër tipik i historisë së etikës do t’ju mësojë se disiplina filozofike e etikës lindi në Greqinë e lashtë pikërsisht për të luftuar me llojet e pyetjeve që kemi renditur më sipër. Por kjo është thjesht një narrativë laike, eurocentrike: njerëzimi kurrë nuk ka mundur të ekzistojë në mungesë të udhëzimit hyjnor dhe për rrjedhojë, të bazave morale. Allahu e krijoi qenien e parë njerëzore me aftësinë për të dalluar të drejtën nga e gabuara dhe me qëllimin për të ndjekur udhëzimin hyjnor të përcjellë përmes të Dërguarve. I Plotfuqishmi iu drejtua babait tonë, Ademit, me fjalët: “Zbritni të gjithë prej Xhenetit! Kur t’ju vijë urdhri Ynë, ata që do t’i përmbahen atij, nuk do të kenë frikë dhe nuk do të dëshpërohen.” [2:38] Nga ky ajet kuptojmë që udhëzimi hyjnor nuk u dërgua as rastësisht e as pasi eksperimenti njerëzor shkoi keq, por ishte pjesë e planit hyjnor që në krye të herës. Duke pasur parasysh këtë, mund të themi se udhëheqja hyjnore ka qënë përherë e dobishme për njerëzimin. Megjithatë, njerëzit mund të ndahen në dy lloje: ata që janë të bekuar, siç është umeti i Profetit të Fundit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, që kanë qasje të pandryshueshme ndaj udhëzimit, dhe ata të cilët e kanë harruar atë, ose e kujtojnë në forma të pjesshme ose të shtrembëruara.
Thelbi i këtij udhëzimi ka qënë gjithmonë njohja e ekzistencës së një Zoti, adhurimi i Tij dhe të qenit të mirë me njëri-tjetrin. Logjikisht, i Plotfuqishmi mund ta kishte kufizuar fenë vetëm në adhurimin e Tij, por në përputhje me Mëshirën dhe Urtësinë e Tij të përsosur, Ai ka bërë pjesë të besimit edhe mirësinë ndaj krijesave dhe mirësinë që i ka falur natyrës së njeriut e ka përforcuar përmes udhëzimit të shpallur. Por njerëzit priren të harrojnë, si në nivel individual, ashtu edhe në nivel komuniteti. Historia e njerëzimit është e mbushur me cikle të harresës njerëzore dhe të rikujtesës hyjnore. Me kalimin e kohës, udhëzimi do të zbehej, përhumbej ose falsifikohej deri në atë pikë sa njerëzit do të ktheheshin përsëri në politeizëm dhe në shtypjen e njëri-tjetrit. Prandaj, ne duhet të hedhim poshtë trillimin eurocentrik se reflektimin moral e shpikën filozofët grekë të shekullit të gjashtë deri në të katërt p.e.s., sepse është e mundur që filozofët grekë paganë – ose kushdo që i influencoi ata – janë ndikuar nga ndonjë copëz e shpalljes, në të njëjtën mënyrë si paganët arabë. Ashtu si në Arabinë pagane përpara Islamit, ekzistonin hanifë – monoteistë në kërkim të udhëzimit hyjnor -, ka disa interpretues që thonë se edhe Sokrati, Platoni dhe Aristoteli ishin monoteistë të të njëjtit lloj. Dëshmitë historike sugjerojnë se në mungesë të dënimit të polilatrisë (adhurimit të shumë perëndive), kërkimi i këtyre filozofëve për të vërtetën i çoi ata drejt monoteizmit konceptual.
Filozofët hindu të Upanishadëve, teksa qëndronin politratë, treguan shenja orientimi drejt monoteizmit konceptual në të njëtjën mënyrë që arabët paraislamikë ia atribuonin fuqinë supreme Allahut, ndërkohë që vazhdonin të justifikonin idhujtarinë. Kjo do të thotë se qoftë nëpërmjet mbetjeve të udhëzimit hyjnor, apo përmes të menduarit të tyre të kthjellët, njerëzit priren të besojnë në një Realitet Suprem të vetëm, por shpesh nuk ia dalin të përparojnë përtej kësaj pike, pa përfitimin e shpalljes hyjnore, duke rënë kështu pre e konfuzionit dhe keqkuptimeve të pafundme. Ne kemi nevojë të domosdoshme për shpalljen, në mënyrë që të kuptojmë atributet e Një Zoti të Vetëm dhe mënyrën e duhur të të jetuarit që është e pëlqyeshme për Zotin. Pra, megjithëse mendja njerëzore është e aftë të zbulojë të vërtetën e monoteizmit hyjnor dhe të vërtetat etike, ajo ka të ngjarë që të gabojë; me fjalë të tjera, ajo është ndërtuar në mënyrë të tillë që ta njohë të vërtetën më lehtësisht kur i parashtrohet, se sa vetvetiu. Imami Ibn Tejmije përftoi të njëjtin përfundim nga Surja al-Mulk, e cila na tregon për jobesimtarët e penduar të cilët në jetën e përtejme do të deklarojnë: “Sikur të kishim dëgjuar ose menduar, nuk do të ishim midis banorëve të Zjarrit Flakërues!” [67:10] Por nëse qeniet njerëzore shpesh dështojnë në njohjen dhe falenderimin e Krijuesit të tyre, sa herë më të mëdha janë gjasat që ata të shpërfillin të drejtat e krijimit të Tij?
Përvoja jonë bashkëkohore empirike i konfirmon të dyja këto vëzhgime: ekzistencën e ndjesisë së natyrshme morale (fitra) dhe dobësinë e saj. Edhe në jetët tona të mbi-laicizuara, joreflektuese, të mekanizuara artificialisht dhe të distancuara nga natyra, qeniet njerëzore nuk mund t’i shmangen bërjes së këtyre pyetjeve të mëdha. Jeta e njeriut do të ishte e pamundur nëse nuk do të përballej me këto probleme, dhe zgjedhja jonë është ose t’i përgjigjemi të vërtetës, ose ta shpërfillim apo ta mohojmë atë. Ky është vendimi moral themelor, nga i cili varet gjithçka tjetër. Megjithatë, ne gjithashtu dëshmojmë se kur udhëhiqet nga elita egoiste dhe jo nga shpallja hyjnore, arsyeja njerëzore degjeneron ose në mosmarrëveshje, cinizëm dhe absurditete si për shembull ateizmi, ose në kulte të errëta që imitojnë fenë e vërtetë. Përkundrejt gjykimit kumulativ të të gjitha shoqërive njerëzore, përfshirë shumicën e qenieve njerëzore sot në favor të moralit fetar, një elitë e vogël hegjemonike globale prodhon filozofi dhe kulturë agnostike ose ateiste, që jo vetëm hedh poshtë të vërtetën e Zotit, por është gati të besojë në përrallat më fantastike; njësoj si personazhet e Lizës Në Botën e çudirave, ata praktikojnë besimin në gjashtë gjëra të pamundura përpara ardhjes së mëngjesit. Në mungesë të caktimit hyjnor, kontestimi filozofik qëndron gjithnjë mbi çdo linjë midis të mirës dhe të keqes. Sjellja homoseksuale është parë deri vonë si imoraliteti më i madh në të gjitha kulturat, por tani elita globale ka vendosur të kundërtën. Disa madje kanë arritur deri aty sa të justifikojnë inçestin. Deri pak kohë më parë, në botë mbizotëronin rryma që udhëhiqeshin nga teori raciste dhe eugjenike të sjelljes njerëzore që justifikonin dominimin e disa racave dhe kriminalizimin e të tjerave. A është vrasja e kafshëve (ose edhe e perimeve) vërtet kaq e ndryshme nga vrasja e njerëzve për konsum? A është abortimi i foshnjeve të padëshiruara moralisht i barabartë me njerivrasjen?
Në librin e tij novator “After Ethics” Alasdair Macintyre, filozofi bashkëkohor i etikës, thotë:
Një nga tiparet dalluese të rendit shoqëror dhe kulturor në të cilin ne jetojmë, është pazgjidhshmëria e mosmarrëveshjeve mbi çështjet kryesore morale.
Ai pohon se arsyeja për këtë është refuzimi që mendimtarët iluministë i bëjnë bazës monoteiste fetare të këtyre vlerave dhe zëvendësimi i saj me “moralin laik” me të cilin mund të pajtohet çdo njeri racional. Konceptet fillestare fetare si shenjtëria e jetës njerëzore, barazia themelore e qenieve njerëzore përpara Zotit, e kështu me radhë, kanë mbetur tashmë jetime, sepse filozofitë kontradiktore nuk mund të pajtoheshin në asnjë pikë me to. Të gjitha vlerat e kulturës sekulare varen nga ndjesia e mirë apo e keqe që ato falin; kjo teori etike quhet emotivizëm. Në një shoqëri emotiviste, besimet morale bazohen thjesht në manipulimin e individëve nga njëri-tjetri dhe nga gjithë forcat e fuqishme të elitave politike dhe kapitalistët. Në formulimin fisnik të Deklaratës së Pavarësisë së SHBA-së, Thomas Jefferson tha vetëm një gjysmë të vërtete kur shkroi: “Ne i konsiderojmë këto të vërteta si të vetëkuptueshme, se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë, se ata janë pajisur nga Krijuesi i tyre me të Drejta të patjetërsueshme, ndër të cilat janë Jeta, Liria dhe kërkimi i Lumturisë.” Këto të vërteta, në fakt, nuk kanë qënë ndonjëherë të vetëkuptueshme, sepse në historinë e njerëzimit kemi parë që norma ka qënë dallimi dhe pabarazia; ideja e barazisë mund të vijë vetëm nga shpirti i mbushur me besim. Sa herë që njerëzit nuk i qasen shpalljes hyjnore, ata priren të bëjnë jetë kafshërore.
Si i justifikon parimet morale shoqëria Perëndimore e Post-Iluminizmit, e karakterizuar nga filozofia liberale dhe e etiketuar si emotiviste nga MacIntyre? Si një lloj kontrabante intelektuale, kjo është përgjigjja e një studuesi të kushtetutës Amerikane. Kjo ka shtyrë disa dijetarë t’i akuzojnë ata për vjedhjen e këtyre vlerave nga fetë kryesore, sepse ato nuk kanë një justifikim të vlefshëm për të tyren. Kjo e vërtetë therëse, është shprehur shumë më herët nga romancieri rus Dostojevski, protagonisti i Krim dhe Ndëshkim i të cilit, vëzhgon pasojat e këtij besimi të shfaqur në fund të shekullit të 19-të: “Nëse nuk ka Zot, atëherë gjithçka është e lejueshme”. Në rrëfimin e filozofit gjerman Friedrich Nietzsche, i cili kishte përjetuar vetë pasojat e humbjes së besimit të tij të krishterë, një i çmendur që vëzhgon Evropën e re shpall paraprakisht se çfarë nënkuptonte humbja e besimit në Zot: Si arritëm të pinim detin? Kush na la në duar gomën, për të fshirë të gjithë horizontin? Çfarë shkaktuam në të vërtetë, kur e çliruam këtë botë nga dielli i saj?… A ekziston e përpjeta dhe e tatëpjeta? A nuk jemi të përhumbur në një boshllëk të pafund? Zoti ka vdekur. Zoti mbetet i vdekur. Ne e kemi vrarë atë.
Përmes ashpërsisë që e karakterizon, Nietzsche deklaron se kur besimi në Zot tronditet, gjithçka bëhet e paqartë dhe e pakuptueshme; bota morale do të jetë shkatërruar, edhe pse njerëzit do të vazhdojnë të mbyllin sytë përpara pasojave të saj. Në një ajet, Zoti thotë: “Në të vërtetë, atyre nuk u janë verbuar sytë (në këto gjëra), por u janë verbuar zemrat e veta në kraharor.” Zoti është i përjetshëm; ajo që ka vdekur me të vërtetë është kultura që prodhon dhe manifeston një blasfemi të tillë.
Laicizmi modern si politeizëm vlerash
Një tjetër bashkëkohës i Nietzsche-s, njëkohësisht edhe themelues i shkencës sociale moderne, Max Weber, parashikoi karakteristikat e epokës së ardhshme dhe, si një njeri sekular, nuk mund të mos shqetësohej për politeizmin e modernitetit. “Mendimi i tij për ringjalljen politeiste,” shkruan një studiues i Weberit. “është më tepër ai i një fragmentimi të pakrahasueshëm të vlerave në një mori metanarrativash alternative, secila prej të cilave pretendon t’u përgjigjet të njëjtave pyetjeve metafizike, të cilave shkenca dhe feja janë përpjekur t’u bëjnë ballë me mënyrat e tyre.” E ashtuquajtura “vdekja e Zotit” ka rezultuar në përhumbjen e njerëzimit dhe rikthimin e perëndive dhe demonëve që “përpiqen të fitojnë pushtet mbi jetën tonë dhe përsëri… rifillojnë luftën e tyre të përjetshme me njëri-tjetrin”. Laicizmi modern, në dukje ateist ose agnostik, është në fakt një lloj politeizmi në një mënyrë apo një tjetër. Ndërsa besimi monoteist është gjithnjë e më shumë në rënie në shoqërinë moderne, njerëzit priren t’i rikthehen obskurantizmit supersticioz të modës së vjetër. Qeniet njerëzore janë krijuar për të adhuruar dhe kur nuk arrijnë të pranojnë dhe të adhurojnë Zotin, ato pashmangshmërisht do të fillojnë të adhurojnë shumë perëndi, përfshirë këtu perënditë e dëshirës dhe fuqisë. I Plotfuqishmi deklaron: “Mendo pak! Kush, përveç Allahut, mund ta udhëzojë atë njeri, që dëshirat e veta i ka bërë zot; atë njeri, të cilin Allahu, duke e njohur për të tillë, e ka shpënë në humbje, duke ia vulosur dëgjimin dhe zemrën e duke i vënë perde para syve të tij?! A nuk po merrni vesh? [45:23]
Përse duhet që morali të bazohet tek shpallja? Edhe Hitleri kishte moral!
Fëmijëve muslimanë shpesh u mësohet se sa të tmerrshëm ishin arabët paraislamikë. Ata nuk kishin virtyte për të shlyer. Në fund të fundit, varrosja e vajzave të vogla ishte një praktikë normale për ta! Çfarë mund të jetë më e keqe se kaq? Por kjo perspektivë naive na verbon para faktit se vrasja e fëmijëve ishtë një praktikë e zakonshme në shumë shoqëri të ndryshme; në disa shoqëri politeiste, fëmijët u ofroheshin perëndive gjatë ritualeve të flijimit. Tani për tani, le të lëmë mënjanë faktin se vrasja dhe shfrytëzimi i popujve joperëndimorë, nuk konsiderohet si një e metë etike, por, përkundrazi, ajo është një veçori tipike e rendit botëror perandorak. Në shoqëritë moderne liberale, ku të drejtat e njeriut predikohen maksimalisht, ekzistojnë gjithashtu grupe të mëdha njerëzisht që mbrojnë të drejta të tilla si vrasja e foshnjave të palindura në emër të lirisë seksuale, zgjedhjes së lirë apo arsyeve të tjera. Arabët para-islamikë dallonin prej të larpërmendurve vetëm nga prapambetja teknologjike dhe nga fakti se prisnin që fëmija të lindte përpara se ta vrisnin atë. Megjithatë, si çdo shoqëri, ata kishin edhe shumë virtyte: vlerësonin bujarinë, kalorësinë, guximin e kështu me radhë. Sidoqoftë, të varfërit mes tyre i varrosnin vajzat të gjalla nga “frika e urisë” [17:31]. Ndoshta ata e kuptonin brenda vetes se veprimi i tyre është i gabuar, por u mungonte besimi në paprekshmërinë e jetës së dhënë nga Zoti. Shumë shoqëri fisnore dhe pagane, për shembull, nuk e konsideronin të shenjtë jetën e njeriut, dhe praktika të tilla si flijimi i fëmijëve, vrasja e të vejave pas vdekjes së burrit dhe e të huajve që hynin në territorin e dikujt, ishin mjaft të përhapura.
Le të imagjinojmë një shkencëtar, i cili nuk udhëhiqet nga asgjë tjetër veçse nga argumenti racional, i cili ka pajisur gjithë planetin me pajisje bërthamore dhe ju jeni asistenti i shkretë i anijes së tij kozmike, i tmerruar nga ky plan, me dëshirën për ta bërë shkencëtarin të arsyetojë. Kur ju i thoni se vrasja e njerëzve të pafajshëm është jashtëzakonisht e tmerrshme, ai ju kujton se vitin e kaluar ju nuk e patët problem të shfarosnit një popullatë buburrecash në kuzhinën tuaj. Nga ndryshon jeta njerëzore nga ajo e buburrecave?
Pyetje të tilla që kanë të bëjnë me vlerën e jetës së njeriut, apo çfarëdolloj vlere morale, nuk mund të zgjidhen nga pikëpamja filozofike. Në mungesë të një autoriteti transhendental, shoqëritë njerëzore nuk kanë tjetër mundësi përveçse të mbështeten tek mendimi i tyre. Siç u përmend më lart, teoritë bashkëkohore të moralit në Perëndim, bazohen në besime dhe koncepte “të kontrabanduara” nga tradita Abrahamike – ato janë ide që janë kopjuar pa ua pranuar fillimisht themelet e tyre. Në fenë islame, ashtu si në shpalljet e mëparshme, të drejtat e njeriut janë ḥuqūq al-ʿibād, ose e thënë fjalë për fjalë, të drejtat e robërve të Zotit. Rreziku i një etike të tillë të pabazë, që noton në ajër si gjethe e thatë në ditë me erë, bëhet i qartë kur shqyrtojmë mizoritë e shekullit të 20-të. Në dy luftërat botërore e në vazhdim, në shtetet moderne, janë përllogaritur miliona vdekje njerëzish të kryera për hir të ideologjive moderne si progresi, Marksizmi dhe kolonializmi. Në kundërshtim me bindjen popullore, krimet më të tmerrshme nuk ndodhin për shkak të mungesës së moralit, por në emër të një qëllimi moral të supozuar.
Hitleri, për shembull, i cilësuar me të drejtë si mishërimi i së keqes në kohët moderne, e kreu genocidin duke u udhëhequr nga bindjet e tij morale të veçanta. E frymëzuar nga ideologjia e Darvinizmit që kishte nxitur ateizmin, lëvizja eugjenike u pranua gjerësisht nga intelektualët dhe shkencëtarët e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzet. Për këtë arsye, Hitleri u përpoq të bënte atë që intelektualët dhe filozofët ishin shumë të dobët për ta bërë; t’i përmblidhte me një konkluzion logjik këto bindje moralo-shkencore. Në fakt, po të mos ishte për zemërimin ndaj masakrave të kryera nga nazistët si rezultat i drejtpërdrejtë i idelogjive fetare dhe bindjeve të tilla, sot, këto ide mund të ishin lehtësisht në modë, madje janë dhënë shenja se ato janë duke u përhapur përsëri jo vetëm në Europë dhe SHBA, por edhe në shtete të reja “të modernizuara” si Kina dhe India. Kërkimi i një të mire të madhe etike ishte preteksti që qëndronte pas transformimit komunist që Mao bëri në Kinë në vitet 1950. Në zinë e krijuar nga njeriu gjatë Hapit të Madh Përpara vdiqën nga uria dhjetëra miliona njerëz, por kjo tragjedi u cilësua si një nevojë e domosdoshme për arritjen e një shoqërie të barabartë ekonomikisht dhe për pakësimin e varfërisë në të ardhmen. A mund të argumentojmë në mënyrë racionale që kjo vrasje masive ishte e gabuar? A nuk e justifikon atë dominimi global i Kinës dhe popullsia aktuale prej një miliardësh? Pse qëllime të tilla nuk i justifikojnë mjetet? “Po ISIS-i?”- mund të pyesë dikush prej jush. Ky grup terrorist, i lindur si rezultat i dy dekadave me luftë dhe sanksione nga Shtetet e Bashkuara, i cili vrau rreth 33 mijë njerëz, më së shumti muslimanë të Irakut dhe Sirisë, na ndihmon të qartësojmë më shumë mendimin tonë, Veprimet e tyre ishin aq të llahtarshme saqë ata i dënoi edhe vetë organizata e tyre mëmë, Alkaeda. Pothuajse të gjitha autoritetet muslimane janë pajtuar në mendimin se veprimet e këtij grupi ishin në kundërshim me Sheriatin. Asnjë sistem etik nuk mund të përkufizojë veprimet njerëzore. Pavarësisht arsyeve aktuale që motivojnë grupet terroriste si ISIS, që përfshijnë një kombinim të hakmarrjes së brendshme, ideologjive moderne dhe më së shumti, mungesës së një autoriteti konstitucional të umetit islamik, pra të një kalifi, ajo që ka rëndësi është se shumica e muslimanëve njëzëri vunë në dukje natyrën joislamike të taktikave të këtij grupi. Bëni krahasimin me Sekretaren e Shtetit të SHBA-së, Madaleine Albright, e cila, kur u pyet për vdekjen e gjysmë milioni fëmijëve si pasojë direkte e luftës së SHBA-ve dhe sanksioneve të tyre kundër Irakut, kushte që janë drejtpërdrejt përgjegjëse për krijimin e ISIS-it, me një shprehje krenare në fytyrë, u shpreh: “Ne mendojmë se ia vlen barra qeranë!”. Fill pas kësaj interviste, Albright u pëzgjodh senatore e SHBA-së. Me fjalë të tjera, shteti demokratik më i vjetër në botë dhe kampionia e të drejtave të njeriut, beson se për të mbrojtur interesat e saj strategjike, është e pranueshme që të vriten gjysmë milioni fëmijë të pafajshëm. Kjo është historia e gjerë e liberalizmit laik. Duke thënë se ata që nuk besojnë në Zot apo në një realitet të jashtëzakonshëm nuk kanë asnjë bazë të shëndoshë për të shpallur një të mirë morale, unë dhe shumë filozofë që kanë të njëjtën pikëpamje, nuk nënkuptojmë se njerëz të tillë nuk mund të kenë sjellje të moralshme ose nuk mund të thellohen në filozofinë e moralit. Ndjenja e moralit, fitra, është e dhënë nga Zoti. Mosnjohja e Zotit nuk e zhbën atë; ajo vetëm sa e çorienton dhe shpie atë në një mori drejtimesh të tjera. Shkurtimisht, shtysa etike që kemi na drejton të gjithëve në mënyra të ndryshme, por nëse ajo nuk udhëhiqet nga të vërtetat e Zotit dhe nuk disiplinohet prej urdhrave të Tij, mund t’i shtyjë njerëzit të kryejnë mizori më të mëdha seç mund të ketë kryer ndonjëherë ndonjë kafshë.
Kush mund ta thoshte më mirë se sa ai – paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të – e folura e të cilit ishte më e zhdërvjellta: “Unë jam dërguar veçse për të përsosur tiparet fisnike të karakterit.”
Ndjekja e arsyes së drejtë (fiṭrī)
Le t’i rikthehemi edhe njëherë arsyes, por kësaj radhe arsyes së drejtë që i përgjigjet Zotit dhe të vërtetës, në vend që të rebelohet kundër tyre. Gjëja e parë që zbulojmë pas reflektimit është se vetëm Ai që na e fali jetën, mund t’i japë vlerë asaj. Nëse besojmë në absurditetin se një burim i tillë jete nuk ekziston dhe se jeta nuk është veçse një aksident i verbër, atëherë ajo nuk mund të ketë asnjë vlerë: asnjë arsye për të bërë mirë apo keq, ose për të vepruar në mënyrë të drejtë apo të gabuar. E thënë ndryshe, nëse nuk ka Zot, nuk mund të ketë as etikë, sepse në thelb, etika është një ushtrim i kërkimit të Zotit.
Pra, Zoti është e mira përfundimtare. Shpallja hyjnore është ajo që plotëson detajet e kësaj linje të natyrshme arsyetimi. E vetmja jetë që ia vlen të jetohet është jeta në kërkim të Zotit, duke qenë se Ai është Krijuesi dhe Ruajtësi i saj. Mesazhi kryesor i gjithë feve të shpallura është që Krijuesi nuk është një forcë e verbër. Zoti nuk është as një energji e panjohur e as një realitet inert, përkundrazi, Ai është një qenie me vullnet, që e njeh dhe e do krijimin e Tij, dhe do atë që është e mirë, Të gjithë veprimet e mia duhet të bëhen në emër të Zotit, përndryshe nuk mund të jenë të mira.
Jeta ka vlerë dhe morali ekziston, vetëm për shkak se Allahu i Madhëruar e nderoi qenien njerëzore dhe i dha asaj frymën e Tij, në mënyrë që të krijonte jetën (Kur’an, 15:29; 38:72; 32:9). Nëse shpirti nuk do të ekzistonte pa frymën e Zotit dhe dhuratat e falura prej Tij, atëherë çfarë tjetër përveç Tij mund ta bëjë atë të lumtur.
A është udhri i Zotit arbitrar apo i arsyeshëm dhe etik? Sheriati dikton mirësi dhe drejtësi.
Rrëfimi Kur’anor i mesazhit të Profetit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, thekson natyrën e tij racionale, përderisa Zoti na urdhëron të bëjmë atë që natyra njerëzore e njeh si të drejtë dhe të dobishme. Zoti ka të drejtën absolute të urdhërojë çfarë të dëshirojë dhe në fakt Ai ka testuar popujt e mërparshëm me urdhëresa që ishin thjesht prova, në vend që të ishin të mira ose të dëshirueshme në vetvete. Urdhra të tilla u hoqën nga Ligji i përkryer i transmetuar nga Profeti, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, duke e përsosur atë:
Ai do t’i urdhërojë ata të bëjnë vepra të mira dhe do t’i ndalojë nga të këqijat; do t’ua lejojë të mirat e do t’ua ndalojë të këqijat, duke i liruar nga barrët e rënda dhe vështirësitë që kanë pasur. Prandaj, ata që do ta besojnë, përkrahin dhe nderojnë atë, duke ndjekur dritën që është zbritur me të, pikërisht ata janë të fituarit.” (7:157)
Ky ajet deklaron në mënyrë madhështore që Sheriati – standardi i asaj që është e drejtë dhe e gabuar para Zotit – që u transmetua përmes Profetit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të, është i arritshëm nga natyra njerëzore dhe se detyra e tij është të largojë pengesat arbitrare dhe të mundësojë një jetë të mirë. Me lart vërejtëm që dijetarët klasikë muslimanë nuk janë pajtuar për faktin nëse vërtetësia etike është e pranishme në logjikën e një njeriu që nuk ka qasje në shpallje. Të gjithë dijetarët bien darkord për natyrën e arsyeshme dhe të dobishme të urdhëresave hyjnore, megjithatë, është me vend të përmendim këtë mosmarrëveshje teorike në mënyrë që të kuptojmë se sa detajisht dhe thellësisht kanë diskutuar këta dijetarë mbi filozofinë etike në shërbim të shpalljes së Zotit. Tre prej katër shkollave teologjike, tradicionalistët, Maturidit dhe Mutezilitët, argumentuan se të vërtetat etike janë të njohura nga arsyeja njerëzore, ndërkohë që e katërta, Esharitë, nuk u pajtua me këtë. Esharitë nuk e mohojnë se mendja njerëzore mund të dallojë të dobishmen nga e dëmshmja, por ata e veçojnë këtë fakt nga njohja e asaj që është e mirë ose e keqe në kuptimin e marrjes së shpërblimit ose dënimit nga Allahu në jetën e përtejme. Për të mbrojtur plotfuqinë hyjnore, ata mendojnë se nuk ekziston asnjë rregull mbi të mirën dhe të keqen përpara dhe përveç shpalljes së Zotit, përmes së cilës Allahu i Lartësuar urdhëron dhe ndalon lirisht ashtu siç Ai dëshiron. Të tjerët mendojnë se dituria që Allahu i ka falur natyrës dhe logjikës njerëzore është në përputhje me normat e shpallura, megjithëse të gjithë biem dakord se në rast mosmarrëveshjesh, normat e shpallura literalisht kanë epërsi të padiskutueshmje. Pra, dallimi bëhet vetëm në rastet kur shpallja është e heshtur, detajet e së cilës janë jashtë fushëpamjes së esesë sonë. Mjafton të përmendim se Esharitë, ashtu si Imam el-Ghazali, nuk vënë në dyshim faktin që normat juridike të islamit, në formën e Sheriatit, janë me të vërtetë të dobishme e për rrjedhojë racionale. Pra, në mënyrë efektive, të gjitha shkollat bien dakord se ligji i Allahut është si i dobishëm dhe racional në këtë jetë, po ashtu edhe standardi i suksesit ose i dështimit në botën tjetër. Shkolla tradicionale është përmbledhur shkëlqyeshëm nga Imam Ibn el-Kajjimi:
Vërtet; Sheriati është themeluar me urtësi dhe për mirëqenien e robërve në këtë jetë dhe në jetën tjetër. Në tërësinë e tij, ai përfaqëson drejtësi, mëshirë, dobi dhe urtësi. Çdo çështje në të cilën tirania mbizotëron mbi drejtësinë, mizoria mbi mëshirën, korrupsioni mbi dobinë dhe marrëzia mbi urtësinë, nuk është pjesë e Sheriatit edhe nëse është përshirë në të përmes ndonjë interpretimi.
Kjo do të thotë se edhe përtej urdhrave dhe ndalesave të qarta të Allahut, të cilat kapin thelbin e të gjitha të mirave dhe ndalojnë thelbin e gjithçkaje të keqe, ulematë e zgjerojnë kuptimin racional përmes analogjisë dhe duke marrë parasysh qëllimet dhe objektivat e ligjit. Kjo është sfera e jurisprudencës, fikhut.
Por edhe përtej fikhut, ekziston nevoja për përmirësimin e qëllimeve dhe zakoneve përmes reflektimit të brendshëm, disiplinimit (terbije) dhe pastrimit të brendshëm (tezkije), korigjimit të veseve të reformuara dhe vlerësimit racional të veprimeve tona në mënyrë që të shtojmë veprat bamirëse që në fikh janë thjesht të rekomanduara ose neutrale.
Allahu na urdhëron rreth dyqind herë në Kur’an që “të bëjmë vepra të mira”, pa specifikuar një formë apo grup të caktuar përfituesish nga këto vepra. Allahu nuk i kufizon “veprat e mira” në kryerjen e një sërë urdhërash ose ritualesh të veçanta adhurimi.
Kur’ani dhe modeli profektik na inkurajojnë të jemi më të mirë me të gjithë dhe në çdo mënyrë, të kryejmë vepra të mira për hir të Zotit pa pritur mirënjohje apo shpërblim në këtë botë, siç thotë Zoti për të drejtët: “Ne ju ushqejmë vetëm për hir të Zotit. Për këtë, nuk duam shpërblim e as falënderim! (76:9).
Ajete të shumta shprehin qartë se veprat e mira nuk kufizohen vetëm tek muslimanët, as nuk duhet të kushtëzojnë dikë për të pranuar islamin; Kur’ani flet në mënyrë të veçantë për mirësinë dhe përkujdesjen që duhet treguar ndaj prindërve, të afërmve dhe nevojtarëve jobesimtarë. Gjithashtu, këto vepra nuk kufizohen nga dobia për të tjerët në jetën e përtejme; neve na kërkohet të falim qetësi dhe të tregojmë dhembshuri për ekzistencën e thjeshtë tokësore të njerëzve dhe madje edhe të kafshëve. Zoti është i mirë dhe i mëshirshëm dhe e do bamirësinë dhe dhembshurinë dhe na shpërblen për çdo veprim të sinqertë që bëjmë, për aq kohë sa ai është në përputhje me udhëzimin profetik.
Me fjalë të tjera, ne si besimtarë duhet të kërkojmë të bëjmë gjithçka që është e mirë, duke filluar nga veprat e detyrueshme, dhe më pas duke shkuar përtej asaj që thuhet shprehimisht në shpalljen hyjnore dhe asaj që gjendet në normat e fikhut. Pikërisht kjo është sfera e shkencës së ahlakut dhe disiplinave përkatëse të pastrimit shpirtëror dhe etik, për të cilat do të flasim në esetë e mbetura të kësaj serie.
Adhurimi i Një Zoti të vetëm si imperativi i parë etik
Duke iu rikthyer konceptit me të cilin filluam këtë diskutim, theksojmë se bollëku i veprave të mira që Islami nxit është ndërtuar mbi një themel të pashmangshëm, pa të cilin koncepti i së mirës bëhet jokoherent dhe pa të cilin korruptohet dashuria e natyrshme njerëzore për drejtësinë dhe mirësinë që Zoti vendos në karakterin e të gjithë shërbëtorëve të Tij në forma të ndryshme. Ky themel është njohja dhe nënshtrimi ndaj të vërtetës përfundimtare, el-Hakk, Allahut. Vepra e atyre, që nuk besojnë Zotin e tyre, i shëmbëllen hirit, të cilin e shpërndan era në një ditë të stuhishme. Ata nuk do të kenë asnjë dobi nga veprat që kanë punuar. Kjo është humbja e madhe. (14:18)
Për ta kuptuar këtë, ne duhet të pranojmë se Islami nuk është gjë tjetër veçse rruga e vetme që na lidh me Krijuesin. Si i tillë, Islami është një mënyrë jetese thelbësisht morale – ajo që synon jo thjesht kënaqjen e një hyjnie në mënyrë që të na përmbushë nevojat tona sekulare, por një përgjigje totale ndaj të vetmit Zot, i cili, në jetën e përtejme, atë të përjetshmen, shpërblen mirëbërësit dhe ndëshkon keqbërësit. Megjithatë, lidhja e fesë dhe adhurimit me moralin ka humbur në shumë popuj të të kaluarës dhe të tashmes, të cilët adhurojnë hyjnitë e tyre dhe kryejnë rituale shpirtërore jo më për arsye morale, si për shembull për të treguar ndershmëri dhe për të shprehur mirënjohje, por për të kënaqur nevojat e tyre sekulare, duke filluar që nga dëshira e lashtë për të pasur fëmijë dhe të korrura të mira, e deri te shqetësimet moderne për të pasur qetësi, ekuilibër dhe pakësim të stresit. Studiuesit sekularë spekulojnë se frika ndaj vdekjes dhe së panjohurës së madhe dhe dëshira njerëzore për të qetësuar forcat e trazuara të natyrës kanë qënë shtysat kryesore për religjiozitet gjatë gjithë historisë së njerëzimit. Në të vërtetë, këto ndjenja janë thjesht shenjat përkujtuese që Allahu ka vendosur si në botë, ashtu edhe në zemrat tona, në formën e një dëshire të fortë për përsosmëri dhe përjetësi, që, me fjalë të tjera, është shtysa drejt Zotit. Shtrembërimi i kësaj shtyse është mënyra se si Shejtani i largon njerëzit nga udha e drejtë, njësoj siç bëri me babain tonë Ademin: një premtim i përjetësisë dhe përsosmërisë engjëllore (p.sh., 20:120; 7:20).
Surja e parë e Kur’anit, el-Fatiha-ja, përpara se t’i drejtohet instiktit tonë për të adhuruar dhe kërkuar ndihmë, na tregon tre fakte fillestare: Allahu meriton lavdërim sepse Ai është më i Mëshirshmi (Rrahman, Rrahim), Furnizuesi i gjithçkaje (Rabb); dhe Sunduesi i Gjykimit përfundimtar moral. Vetëm pasi të njohim të treja këto cilësi të Allahut, do të jemi në gjendje të adhurojmë ekskluzivisht vetëm Atë dhe t’i drejtohemi vetëm Atij për ndihmë, sepse vetëm Ai meriton të adhurohet dhe t’i lutemi. Ideja e së drejtës ose shkretëtirës (haqq) është një ide thelbësisht morale. Më pas, surja përfundon me një lutje të sinqertë për udhëzim në rrugën e drejtë – përsëri një koncept moral. Si njerëz, ne kemi nevojë për mbrojtje dhe rehati, por instikti për t’u ndjerë të sigurt duke siguruar kënaqësinë e Fuqisë së Jashtëzakonshme është vendosur në këtë sure midis dy imperativave morale po aq të rëndësishme. E para është të njohësh madhështinë dhe mirësinë e Krijuesit dhe Sunduesit (bazuar në virtytet e vëzhgimit mendjehapur, vërtetësisë dhe mirënjohjes) dhe tjetra t’i lutesh Allahut për drejtësi dhe udhëzim moral.
Prandaj, para së gjithash, Islami ka të bëjë me të vërtetën morale, me të drejtën dhe të gabuarën: njeriu duhet t’i nënshtrohet dhe të adhurojë të vetmin Zot të vërtetë dhe të ndjekë të Dërguarin e Zotit. Ndryshe nga botëkuptimi laik që e ka zbrazur botën nga kuptimi dhe bukuria, Islami nuk e veçon faktin e ekzistencës nga qëllimi i ekzistencës – këto dy pyetje duhet të bëhen dhe të përgjigjen së bashku. Ndarja e faktit dhe qëllimit të jetës është thelbi i sekularizmit dhe pasi të dyja ndahen nga njëra tjetra, interesat sekulare, në mënyrë të pashmangshme, marrin përsipër të manipulojnë qëllimin moral të ekzistencës. Me fjalë të tjera, ne nuk mund ta marrim jetën si të mirëqenë, e të mendojmë vetëm se si të jetojmë sa më mirë bazuar në dëshirat dhe opinionet tona e ta zhvendosim çështjen e qëllimit dhe kuptimit të jetës në privatësinë e shtëpive e xhamive tona. Përkundrazi, ne deklarojmë që në fillim se Krijuesi e krijoi jetën për një qëllim dhe përmbushja e këtij qëllimi është themeli i çdo etike dhe të vërtete, publike dhe private.
Atëherë, përse Zoti i lejon ata që e mohojnë, që nga faraonët e Egjiptit të lashtë te Perëndimi kolonialist e deri te fuqitë e sotme globale, pafundësisht shfrytëzuese, të lulëzojnë e të dominojnë tokën dhe pse vuajnë besimtarët që rendin pas së vërtetës së Zotit? Përpara se të bëhej e dukshme natyra thellësisht imorale e modernitetit, veçanërisht para Luftës së Parë Botërore, disa autorë muslimanë, naivë dhe të frustruar, epërsinë ushtarake të Europës ia atribuan superioritetit të tyre moral. Ky arsyetim prej njeriu të mposhtur është pa dyshim i rremë. Kur’ani flet për shumë sprova të tilla. Izraelitët ishin një popull i Zotit, i cili ishin vazhdimisht nën sundimin e forcave jobesimtare, për shkak se nuk arriti t’i përmbahej mesazhit të Zotit dhe hodhi poshtë ato pjesë të mësimeve hyjnore që iu dukën të papërshtatshme (p.sh., 2:85). Durimi i Zotit është pakrahasueshmërisht më i madh së i yni dhe për këtë arsye, Zoti është shumë më i durueshëm me ata që janë të padrejtë ndaj Tij sesa me ata që janë të padrejtë ndaj njëri-tjetrit, edhe pse i pari është mëkat më i madh se i dyti. Ky është kuptimi i thënies së famshme të dijetarëve se “Zoti u jep afat jobesimtarëve që posedojnë virtytin e drejtësisë, por jo atyre që janë besimtarë, por që njëkohësisht janë të padrejtë.” Kjo, sepse është me vend që ata që zotërojnë udhëzimin e Zotit të bëhen shkak që t’i kujtojnë njerëzve detyrën e tyre ndaj Zotit dhe ndaj njerëzimit dhe atyre që nuk kanë qasje ndaj mesazhit të Zotit, t’u jepet kohë derisa ky mesazh t’u përcillet. Dhe Allahu e di më së miri.
Lufta për të gjetur në zgjedhjet tona kuptimin e të drejtës dhe të gabuarës, etikës ose ahlakut dhe për t’i rrënjosur ato standarde etike në udhëzimin e shpallur, nuk ka qënë kurrë më urgjente në një botë të dominuar nga konsumizmi sekular dhe kënaqësia e menjëhershme. Pyetjet tona urgjente mbi faktin nëse kemi nevojë për shpalljen për të qenë të mirë, nëse rregullat e vjetra të fikhut janë thjesht norma të vjetëruara dhe mbi arsyen se përse nuk duhet të ndjekim vetëm atë që duket e drejtë sipas standardeve bashkëkohore, burojnë nga grupi i madh i pyetjeve rreth natyrës dhe qëllimit të jetës dhe mënyrës se si ne e përkufizojmë të drejtën dhe të gabuarën. Si besimtarë të premtimit të Zotit për një jetë të përtejme pakrahasueshmërisht më të rëndësishme, ne e dimë se ritmet morale të veprimeve tona në këtë jetë jehojnë në përjetësi. Prandaj, kuptimi i saktë i themelit dhe drejtimit të etikës sonë është thelbësor për të përcaktuar jo vetëm sjelljen tonë në këtë botë, por edhe destinacionin tonë në botën tjetër. Po aq e rëndësishme sa të kuptuarit e asaj që është e mirë, është ta duam atë dhe ta bëjmë pjesë të karakterit tonë.
Autori: Ovamir Anjum
Burimi: Yaqeen Institute
